Na krševitom području, u posebnim klimatskim uslovima (tropskim, umjerenim i planinskim) živjelo je crnogorsko stanovništvo, što se odražavalo i na njegov život i opstanak. Crna Gora ima malo ravnica (Zetsku i Bjelopavlićku, Nikšićko i druga kraška polja, plodno zemljište u  rječnim dolinama), ali su one u tursko doba bile pod vlašću turskih spahija.

U slobodnom dijelu Podlovćenske Crne Gore parcele obradive zemlje nijesu mogle dati prihod sa koga bi stanovništvo, koje se stalno uvećavalo, moglo da se prehranjuje i opstane. Istovremeno, vodila se borba za goli egzistencijelni opstanak, slobodu, oslobođenje neoslobođenih krajeva, za proširenje teritorije i državnu nezavisnost. Na iseljavanja stanovništva sa prostora Crne Gore imali su uticaj različiti faktori, koji su ih uslovljavali i određivali, prije svega prirodni, i društveni. Oni su posebno ili u međusobnoj sprezi uslovljavali migraciona kretanja, seobe, preseljenja i iseljavanja, koja su trajala od 15. vijeka pa i do naših dana.

To je ranije bilo manje a nekad više izraženo, ali je iseljavanje bilo stalan, permanentni i kontinuiran proces. Iseljavanja su bila nekad masovnija, a nekad manje masovna. Crna Gora je u neku ruku, što je odavno zapaženo, bila iseljenički majdan, jedinstven fenomen što se tiče migracija, pogotovo iseljavanja. Iseljavali su se pojedinci radi zarade, a porodice ili veće grupe radi naseljavanja u novom kraju, u drugoj državi, uglavnom za stalno.

Iseljavanja stanovništva iz Crne Gore su specifična po mnogo čemu. Njima se bavilo više naučnih disciplina, a najviše rezultate dale su istorija, sociologija, antropologija, etnologija, lingvistika i druge.

Vrlo je teško, pa i pretenciozno, očekivati da se mogu i cjelovito i iscrpno obuhvatiti i obraditi sva iseljavanja iz Crne Gore kroz istoriju. Iseljavanja kao društvena pojava moraju se posmatrati sa više aspekata, uz oslanjanje na dosadašnja saznanja, na arhivsku građu i druge izvore. Polazna osnova je da je prostor današnje Crne Gore jedinstven, bez obzira na to što su neki njeni djelovi kroz istoriju, duže ili kraće vrijeme bili u sastavu drugih država.

Ovaj tekst je, zapravo, zasnovan na kombinovanom korišćenju literature, arhivske građe, novina i časopisa. Iseljavanja iz Crne Gore su, manje-više tekla neprekidno u više iseljeničkih pravaca i o njima se više zna, mada neka nijesu dovoljno naučno osvijetljena i izučena. Saznanja i podaci do kojih je došla nauka na ovome polju iseljavanja iz Crne Gore su relativno, približno tačna, jer ih je teško potvrditi kroz literaturu, građu i izvore. Do 1815. godine skoro da nema ili ima nedovoljno arhivske građe o iseljavanjima iz Crne Gore. Od tada i u Crnoj Gori i u Srbiji: u vrijeme Petra I i Petra II i kneza Miloša vodila se neka evidencija o iseljavanjima. Međutim, crnogorske pasoške knjige su sačuvane tek od 1853. godine, sa prekidima 1861-1965. i 1893-1903. Jasno je da u njima nije evidentiran (popisan) svaki pojedinac ni porodica koji su krenuli u iseljavanje, jer se odlazilo i bez znanja državnih vlasti, tako da je broj iseljenika io veći od onoga koji je zvanično popisan.

A iseljavanja izvan Crne Gore tekla su u više pravaca, a kako je vrijeme prolazilo Crnu Goru je, pogotovo u drugoj polovini 19. vijeka, napuštalo sve više stanovnika. Iseljavanja su obilježila crnogorsku istoriju toga doba. Na iseljavanje je uticalo više faktora. Otomansko osvajanje i potčinjavanje balkanskih zemalja izazvalo je veća i manja migraciona kretanja, iseljeničke talase iz Crne Gore. Stanovništvo je bježalo i iseljavalo se ispred otomanske najezde, nasilja i straha od islamizacije od druge polovine 15. vijeka pa nadalje. Naravno da se u Crnu Goru i useljavalo, ali je lažna predstava i pisanje nekih istoričara romantičarske škole o tzv. „crnogorskom zbjegu“: da se stanovništvo sa Kosova i drugih srpskih krajeva pod otomanskom vlašću doselilo u Crnu Goru, kao da je ono autohtono koje je postojalo u Duklji, pa Zeti, najednom preko noći nestalo. A zna se da se iz Crne Gore više iseljavalo nego što se useljavalo i da se etničko jezgro nije suštinski mijenjalo.

Masovnost i neprekidnost iseljavanja sa prostora današnje Crne Gore bili su uslovljeni sa više faktora: siromaštvom stanovništva, njegovom zaostalošću, nepovoljnim uslovima, često ispod egzistencijalnog minimuma, ali uz jaku, antejsku vezanost za život i snažnu volju za opstanak. Pored osmanskog, bio je snažan i mletački pritisak, direktno i posredno, ne samo na primorju nego i u pojedinim crnogorskim plemenima, pošto je od mletačkog pazara u Kotoru uveliko zavisio život njihovog stanovništva. Priraštaj stanovništva na malim posjedima i brojnost kućnih zajednica uticali su na iseljavanje stanovništva iz Crne Gore. Stanovništvo se namnožavalo, naročito u rijetkim mirnim periodima, ali i u ratnim prilikama. Veliki priraštaj stanovništva na malim posjedima i diobe kućnih zajednica primoravali su na iseljavanje pojedinaca, grupa i cijelih porodica, u sprezi sa teškim životnim uslovima i surovom životnom sredinom. Za siromašno stanovništvo iseljavanje je bio izlaz iz nevolje i jedini način opstanka velikog dijela naroda – i onoga koji se seli i onoga koji ostaje. Tako se održavala ravnoteža između prinosa na malim posjedima i broja stanovnika.

Stanovništvo je sve više siromašilo i padalo u dugove. To je, takođe, primoravalo pojedine članove porodica ili po nekoliko njih da se odluče da idu u pečalbu, na zaradu. A išlo se prvo u Carigrad još od 17. vijeka, a u drugoj polovini 19. vijeka u Afriku, Aziju, Sjevernu i Južnu Ameriku. Od onoga što bi zaradili pečalbari su izmirivali dug zelenašima i obaveze prema državi. Taj novac je imao blagotvorno dejstvo i na privredu zemlje. Iseljavanja iz Crne Gore, kao i migracije uopšte, podsticana su i uzrokovana prirodnim i društvenim faktorima. U prirodne činioce spadaju kraško područje zemlje, surova planinska klima, elementarne nepogode – suše, kiše, vjetrovi, snijeg, mećave, epidemije bolesti, marokanski skakavci – što je donosilo gladne godine, nepodnošljive uslove života, očaj i iseljavanje.

U društvene činioce spadaju: vađevina – uzimanje novca pod kamatu ili zalaganje imanja. Zatim turska nasilja, razure, islamizacija, vjerska isključivost i netolerantnost, plemenski i međuplemenski sukobi, krvna  osveta, politički i lični motivi… Nestanak šuma, spiranje terena i stvaranje goleti i ljutog krša smanjivali su prostor za ispašu i procenat obradive zemlje. Bezvodni krajevi su stoku gonili na udaljena pojila, oko čega su često izbijale svađe i sukobi. Stanje je bilo teško i manje-više nepodnošljivo ne samo na kraškom području nego i u ravnici, koju su držali Turci, u brdima i u primorskom pojasu. Pomorstvo je takođe bilo uslov života ali i užasno teška djelatnost, sve do pronalaska parobroda, pa i kasnije.

Podsticaja i razloga za iseljavanje bilo je uvijek. Prirodni i društveni činioci su se smjenjivali i preplitali. Posebno su teške i nepodnošljive bile elementarne nepogode – česte suše i kišne godine i po nekoliko zaredom, što je donosilo veliku muku na stanovništvo, glad i bolesti. To su ponekad pratile epidemije kuge i krasta, stočne bolesti itd. Sve je to uzrokovalo migracije stanovništva, masovna iseljavanja često i „demografska pražnjenja“ i pustoš pojedinih krajeva. U istoriografiji se u tome pogledu navodi podatak da se 1889. iz ondašnje Crne Gore iselilo 10.924 stanovnika, što znači svaki peti u državi. I u to vrijeme nedostatak obradive zemlje, nerodne godine, nemogućnost zarade, primoravali su siromašne stanovnike da kod bogatijih uzimaju novac pod kamatu, koji često nijesu mogli da vrate, tako da su mnogi ostajali bez imanja, bez ičega, i bili primorani da se iseljavaju. To je sve više dovodilo do raslojavanja društva na siromašne i bogatije.

Siromaštvo i sporovi oko imovine, posjeda, pašnjaka, vodopoja, međa, zadate riječi itd. dovodili su do ubistava i krvne osvete. U „besudno doba“ okretalo se „krvno kolo“: od krvne osvete, u kojoj su učestvovali ne samo pojedinci nego i čitava bratstva, padalo je ponekad više glava nego u borbama sa Turcima. U besudno doba, pa i kada su ustanovljeni organi državne vlasti, pojedinci su uzimali pravdu u svoje ruke i svetili se. Od krvne osvete i osvetničke ruke i puške bježalo se, pojedinci i porodice, što dalje i, uglavnom, useljavalo na tursku teritoriju, uz crnogorsko-tursku granicu ili što dalje od nje. Od krvne osvete uskakalo se u Nikšić i druge gradove pod otomanskom vlašću. A česti sukobi oko katuna, oko stoke i plijenjenja stoke dovodili su do sukoba, pogibija i krvne osvete – a onda i do „bježanja od krvi“ – iseljavanja. Česta su bila i četovanja, uskakanja manjih ili većih grupa na tursku teritoriju, presretanje turskih karavana, trgovačkih konvoja, buljuka ovaca,krda goveda i velikog broja konja, njihovo otimanje kao „dozvoljena pljačka“. U ranije vrijeme bila je razvijena i trgovina robljem, koje se prodavalo na kotorskom i drugim mletačkim i turskim pazarima. U primorskom dijelu mladi ljudi su odvođeni na galije.

Od početka 19. vijeka iseljavanja iz Crne Gore su tekla organizovanije, kako odašiljanja iz Crne Gore, u doba Petra I i Njegoša, tako i njihovog prihvata u Srbiji i Rusiji. No neki pokušaji masovnijeg iseljavanja su propali u obije zemlje. Nakon Berlinskog kongresa iseljavalo se iz oslobođenih krajeva muslimansko stanovništvo, muhadžiri, a na njegovo mjesto se doseljavalo hrišćansko stanovništvo sa crnogorskog prostora. Nakon povlačenja Otomanskog carstva sa oslobođenih teritorija, muslimansko stanovništvo se našlo u čudu, osjećalo se ugroženim, nezaštićenim, odano Carstvu, vjeri, običajima i vaspitanju, ali vezano za svoju zemlju i domovinu. Ni nakon sticanja državne nezavisnosti iseljavanja iz Crne Gore nijesu prestajala, uprkos znatnom proširenju državne teritorije. Štaviše, položaj siromašnog stanovništva nije se znatno poboljšao.

Od donošenja Zakonika Petra I a potvrđenog Zakonikom knjaza Danila, u Crnoj Gori je uvedeno pravilo kažnjavanja iz političkih i drugih razloga: protivnika vlasti, izdajnika, neprijatelja države itd. Ta kazna se zvala „izgon“, ekskomuniciranje iz zemlje, uz prešegavanje kućnog krova i razur imovine. Osuđeni na izgon i njihove porodice primorani su bili na emigraciju, iseljavanje u druge zemlje, na teritoriju Austrije i Turske. (Primjer bratstva Kadića nakon ubistva knjaza Danila, ali i drugih protivnika režima u vrijeme knjaza Danila i knjaza/kralja Nikole. Politička emigracija, uz onu ekonomsku, naročito u Srbiji i Austriji, bivala je sve brojnija u 19. i početkom 20. vijeka. U 20. vijeku, u toku i nakon Prvog svjetskog rata i propasti Božićnog ustanka 1919. godine, politička emigracija je bila brojna u Italiji, Argentini, SAD, Rusiji itd.

Ovdje treba podsjetiti na veliki broj crnogorskih iseljenika koji su se odazvali na poziv domovine u balkanskim ratovima i Prvom svjetskom ratu. Nakon kapitulacije Crne Gore početkom januara 1916. mnogi crnogorski ratnici i viđeniji ljudi odvedeni su u internaciju, u zarobljeništvo, u skoro 70 austrougarskih logora. I u Drugom svjetskom ratu stanovnici Crne Gore odvođeni su u njemačke i italijanske logore. Većina njih se vratila, dok se jedan dio rasijao po Evropi, u obije Amerike, posebno četnička populacija.

Crna Gora je vjekovima bila iseljenički majdan ili nepresušno migraciono vrelo. Najmasovnija iseljavanja krajem 18. i u 19. vijeku tekla su prema Srbiji, naročito poslije Drugog srpskog ustanka i stvaranja srpske kneževine, pošto su zbog iseljavanja muslimanskog stanovništva, epidemija kuge i drugih faktora velike površine obradive zemlje ostale prazne pa ih je trebalo naseliti. Na zaradu se išlo najviše u Carigrad, i pored stalnog neprijateljstva između Crnogoraca i Turaka. Počev od 17. vijeka u otomanskoj prijestonici stalno je bilo oko 2000 crnogorskih pečalbara, nekad i više. Iseljavalo se u 19. vijeku, u njegovoj drugoj polovini, i u bliže i dalje crnogorsko okruženje, ali i po svijetu.

Spoljašnje migracije, čine crnogorsku emigraciju – iseljeništvo, dijasporu, koja podrazumijeva iseljeništvo Crne Gore u rasijanju, širom svijeta. Iseljavalo se u Hercegovinu, Bosnu (Otomansko carstvo) i Austriju, Boku, Bugarsku, Rumuniju, Rusiju. U posljednjoj četvrtini 19. vijeka i početkom 20. vijeka iseljavalo se u prekomorske zemlje, čak i uoči balkanskih ratova i Prvog svjetskog rata i nastavilo u međuratnom periodu. Poseban period je iseljavanje dobrovoljačkih porodica u Vojvodinu poslije Prvog svjetskog rata i masovna kolonizacija Crnogoraca (u Vojvodinu) nakon Drugog svjetskog rata. U integralnom, čak i u popularno-naučnom prikazu crnogorske dijaspore kroz istoriju svoje mjesto treba da imaju, bar fragmentarno, internirci i zarobljenici po logorima, četnička emigracija, imformbirovci i golootočki stradalnici, gastarbajteri, kao i iseljavanja koji su uzrokovali ratovi prilikom raspada Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije.

Dijaspora Crne Gore u prošlosti i sadašnjosti (I): Iseljavanje sa crnogorskog prostora kroz vjekove

U saradnji sa Upravom za dijasporu i Dnevnim novinama, koji su zajednički realizovali projekat izrade monografije Dijaspora Crne Gore u prošlosti i sadašnjosti, Portal Revije Fokus ekskluzivno objavljuje u nastavcima to kapitalno djelo u kome su po prvi put sistematizovana saznanja i utvrđeni glavni tokovi migracija stanovništva crnogorskog prostora

Sjutra nastavak