Moguće je razlikovati restaurativnu i refleksivnu nostalgiju (Boym, 2001). Restaurativna stavlja naglasak na nostos i pokušava rekonstruisati izgubljeni zavičaj, fokusirajući se na istinu i tradiciju, i oslanjajući se na dva glavna zapleta: povratak korijenima i teorije zavjere. Kao takva, restaurativna nostalgija je u središtu nacionalnih i vjerskih obnova i preporoda od sredine 19. vijeka do danas, a koji se oslanjaju na idealizovanu prošlost, simbole i mitologizaciju istorije. S druge strane, u refleksivnoj nostalgiji algia zauzima centralno mjesto, bivstvuje u samoj žudnji, odlažući povratak u prošlost ili rodni kraj.

Refleksivnu nostalgiju karakteriše ambivalentnost i konstantno preispitivanje detalja iz prošlosti, razmišljanje o prolaznosti vremena, o osjećaju pripadnosti, i to u okvirima individualnog iskustva umjesto okretanju tradiciji.

Boym ističe da je nostalgija vrsta posrednika između ličnog i kolektivnog pamćenja, i, kao takva, odnos između lične biografije i biografije grupa i nacija. Ukratko, refleksivna dovodi u sumnju i preispituje istinu za koju restaurativna nostalgija tvrdi da je apsolutna.

Nostalgija zauzima posebno mjesto u mašti dijaspore i ne iziskuje hospitalizaciju, ali njene pripadnike dijeli ne samo temporalno, na prošle i sadašnje, već i prostorno, udaljene od domovine, što možda i povećava neprebolni osjećaj bespovratnog pripadanja jednom vremenu i mjestu. Dijaspora, etimološki, potiče od grčke riječi dia (preko ili kroz) i speiro (sijati, rasuti ili raspršiti), koja se, po tradicionalnom značenju, odnosi na progon Jevreja iz Jerusalima nakon rušenja Prvog hrama 586. godine p.n.e, a koji je stvorio prvu značajnu jevrejsku dijasporu.

Da bi se naglasilo prvobitno shvatanje pojma dijaspore kao stradalačke i ukazalo da se govori o jevrejskoj kao klasičnoj dijaspori, ta se Dijaspora označava velikim slovom i u jednini (Cohen, 2008). Sistematsko izučavanje pojma dijaspore počinje od 1960-ih i 1970-ih godina, nakon teorija asimilacije i modela integracije, i od tada tradicionalno poimanje dijaspore osim jevrejske, uključuje i afričku, jermensku, grčku i irsku dijasporu. Po nekim naučnicima, prvi teorijski korijeni istraživanja dijaspore se nalaze u naučnom članku Mobilized and Proletarian diasporas (Armstrong, 1976.). Do velike ekspanzije upotrebe i proučavanja termina u okviru društvenih nauka dolazi 1980-ih godina kada počinje postepena kategorizacija dijaspora i nabrajanje osnovnih karakteristika. Od 1990-ih, dijaspora postaje popularna i česta tema istraživanja, a sa osnivanjem naučnog časopisa Diaspora: A Journal of Transnational Studies 1991. godine, čiji je urednik Khacig Tölölyan, istraživanje dijaspore poprima naučne okvire.

Definišući dijaspore prvenstveno kao zajednice etničkih manjina, Safran (1991, 2005.) među prvima ukazuje na raznovrsnost dijaspora i da domovina zauzima centralno mjesto u životu njenih pripadnika kroz kolektivno sjećanje i idealizaciju domovine predaka, prilažući spisak sedam karakteristika koje odlikuju dijasporu:

Raseljenje od izvornog „centra” u dvije ili više „perifernih” ili stranih regija;

■ Kolektivno sjećanje, vizija, ili mit o domovini;

■ Komplikovan odnos sa zemljom prijema, u kojoj nisu u potpunosti prihvaćeni i stoga se osjećaju djelimično otuđeni i izolovani;

■ Idealizovanje pradomovine i nada da će se oni ili njihovi potomci vratiti;

■ Povezanost sa domovinom, direktno ili posredno, i solidarnost, koje prevazilaze političke granice, uključujući kolektivnu posvećenost održavanju ili obnovi domovine i njene suverenosti, sigurnosti i napretka;

■ Želja da se održe kao specifična zajednica održavajući i prenoseći kulturnu i/ili vjersku baštinu svoje domovine kao i njene simbole;

■ Održavanje kulturnog, vjerskog, ekonomskog i/ili političkog odnosa sa domovinom preko komunalnih institucija. Kompleksno pitanje doma i domovine generiše i koncept dijaspore koji kritikuje diskurs fiksnog porijekla naglašavajući da, s jedne strane, dom predstavlja mitsko mjesto želje u dijasporskoj mašti, mjesto u koje nema povratka, čak i ako je moguće posjetiti mjesto porijekla, a s druge strane, dom je takođe proživljeno iskustvo lokaliteta, sa svim njegovim zvucima i mirisima (Brah, 1996).

Cohen u dva navrata (1997, 2008) klasifikuje dijaspore i konačno nudi sljedeću taksonomiju:

■ Stradalačke, koju čine Jevreji, Afrikanci i Jermeni, a koje su nastale uslijed raznih istorijskih nasilnih momenata kao što su ropstvo i pokolj, što je ostavilo traga u njihovom kolektivnom sjećanju stvarajući mit o domovini koja ima stvarne i zamišljene granice. Njih takođe karakteriše jaka etnička svijest i osjećaj solidarnosti sa ostalim koetnicima, ili sunarodnicima. Iako su u problematičnom odnosu sa zemljama prijema, stradalačke dijaspore imaju mogućnost za nov i obogaćujući život. Osim ovih, Cohen smatra da Irci i Palestinci imaju izražene karakteristike stradalačke dijaspore, kao i da mnoge savremene grupe izbjeglica čine sjeme stradalačke dijaspore, i vrijeme će pokazati da li će se vratititi domovinama, asimilirati, kreolizirati ili mobilizirati kao dijaspora.

■ Radničke, koju čini dijaspora generisana kroz emigraciju u potrazi za poslom i kao centralni primjer navodi indijske radnike koji su zapošljavani u britanskim, holandskim i francuskim tropskim plantažama od 1830. do 1920. godine. Osim njih, u ovu grupu svrstava i Italijane koji su u potrazi za poslom emigrirali u Ameriku i Argentinu krajem 19. vijeka, kao i Turke i Sjevernoafrikance koji su se iselili u Evropu nakon Drugog svjetskog rata. One predstavljaju tranzicijski oblik dijaspore i često se nazivaju proleterskom dijasporom.

■ Imperijalističke, koju čine Britanci i ostale kolonijalne sile (Španci, Portugalci, Holanđani, Njemci, Francuzi), kao i Rusi, koje su svojevremeno osnovale svoje dijaspore u inostranstvu kako bi postigle svoje imperijalističke ciljeve. Takođe se nazivaju kolonijalnim dijasporama. Ove dijaspore ponekad nastaju istovremeno sa radničkim, što je slučaj sa indijskom i britanskom dijasporom.

■ Trgovačke, koje čine Libanci, Kinezi, kao i nekada Mlečani, Indijci, Kinezi, Japanci, a koje su najčešći predmet istraživanja i naučne literature. To su etnički mobilisane migrantske grupe, koje zauzimaju poseban položaj u ekonomskoj strukturi zemalja prijema, i često se sagledavaju kroz koncept posredničkih manjina ili pomoćnih/uslužnih dijaspora. Cohen naglašava da je vrijednost ovih dijaspora u tome što su od koristi ne samo samoj dijaspori već i domovini i zemlji prijema.

■ Deteritorijalizovane, koje čine karipski narodi, Sindi i Parsi, i za koje su često vezani izrazi poput hibridni, kulturološki i postkolonijalni, a da nisu sinonimi. U ovim slučajevima, Cohen smatra da su etničke grupe izgubile opšte prihvaćene teritorijalne referentne tačke i da su postale mobilne kulture koje su locirane na više mjesta. Neki od oblika kretanja su sezonski rad, studiranje, turizam.

On takođe konsoliduje listu zajedničkih karakteristika dijaspora, služeći se radicionalnom dijasporom, Safranovom listom i sopstvenim istraživanjem:

„1. Raseljenje iz izvorne domovine, često traumatično, u dvije ili više stranih regija;

2. U suprotnom ili dodatno, ekspanzija iz domovine u potrazi za poslom, trgovinom ili radi kolonijalnih ambicija;
3. Kolektivno sjećanje i mit o domovini, uključujući njezin položaj, istoriju, patnje i postignuća;
4. Idealizacija stvarne ili zamišljene domovine predaka i kolektivna posvećenost njenom održavanju, obnovi, sigurnosti i napretku, pa čak i njenom stvaranju;
5. Česti razvoj pokreta povratka u domovinu koji dobija kolektivno odobravanje čak i ako su mnogi u grupi zadovoljni samo neposrednim odnosom ili povremenim posjetama domovini;
6. Snažna etnička svijest održana kroz dugo vrijeme i zasnovana na osjećaju prepoznatljivosti, zajedničke istorije, prenosu zajedničke kulturne i vjerske baštine i vjerovanje u zajedničku sudbinu;
7. Problematičan odnos sa zemljom prijema, što sugeriše nedostatak prihvatanja ili mogućnost da će grupu zadesiti još jedna nesreća;
8. Osjećaj empatije i saodgovornosti sa koetnicima u drugim zemljama; i
9. Mogućnost kreativnog, obogaćujućeg života u zemlji prijema koja toleriše pluralizam.” (Cohen, 2008)

Ovi primjeri ne predstavljaju idealne primjere i treba imati u vidu da svaka od kategorija može imati nekoliko dijaspora tj, da jedna dijaspora može imati karakteristike, ili bolje reći tendencije, više tipova. Tako se Jevreji mogu svrstati u trgovačku dijasporu, a Kinezi u radničku. Takođe, Cohen ne navodi koliko karakteristika jedna grupa mora imati da bi se mogla nazvati dijasporom, tako da i po tom pitanju postoji mogućnost za interpretaciju.

Ipak, ova je tipologija svakako odlična polazna osnova za dalje proučavanje ovog kompleksnog fenomena, s obzirom da se dijaspore mijenjaju tokom vremena, tako i definicije i kategorije postaju manje zategnute.

Većina akademika koji istražuju pojam dijaspore saglasna je da treba da postoje tri osnovne karakteristike da bi grupa bila prepoznata kao dijaspora: 1) raseljenje u najmanje dvije destinacije, 2) odnos sa stvarnom ili zamišljenom domovinom i 3) samosvijest o identitetu grupe. Ponekad se navodi i četvrta osobina, koja ima vremensko-istorijsku dimenziju, a to je da dijaspora uključuje bar dvije generacije (Butler, 2001).

Tokom 2000-ih, uslijed velike popularnosti i potencijalnog „razređivanja” pojma dijaspore, Brubaker (2005) upozorava da „ako je svako pripadnik dijaspore, onda niko u stvari nije”, tvrdeći da se termin suviše proširio i prilagodio raznim intelektualnim, kulturnim i političkim agendama. Pojavljuju se „korporacijske dijaspore”, pa čak i „dijaspora kreme od jaja” (Tölölyan, 1994; Baumann, 1997).

Stoga predlaže da se dijaspora sagleda kroz kategorije prakse, projekta, tvrdnje i stava, a ne kao ograničena skupina. Međutim, Tölölyana (2012) ne brine prekomjerna upotreba ovog pojma, već politizacija raznih dijaspora na globalnom nivou. Naime, on tvrdi da studijama dijaspore prijeti da postanu „sluge globalnih političkih sila, kao što je to slučaj nekada bio sa antropologijom koja je bila u službi imperijalističkih sila”. S jedne strane, matica nastoji da privuče dijasporu da investira i lobira tako što nudi dvojno državljanstvo, položaje u zakonodavstvu i druge privilegije, a s druge strane, zemlje prijema su zabrinute po svim pitanjima, od terorizma do nezaposlenosti. Između njih, u ulozi posrednika, djeluju nevladine organizacije, Svjetska banka i MMF kako bi objema zemljama obezbijedili što više doznaka, investicija, filantropije i sličnoga. Tölölyan smatra da studije dijaspore mogu odigrati važnu ulogu kako bi se izbjegla instrumentalizacija društvene, kulturološke i afektivne komplesknosti dijaspora.

Kada se sagleda proliferacija termina dijaspore, stiče se utisak prezasićenosti njenog semantičkog domena, međutim, takav proces doprinosi kompleksnosti analize ovog polja izučavanja i dovodi ga u konstruktivni diskurs sa pojmovima migracije, globalizacije, transnacionalizma, etniciteta, nacije, državljanstva, osjećaja pripadnosti. Transnacionalizam, u odnosu na dijasporu, se konceptualno poklapa sa globalizacijom, doduše s manjim uticajem, i podrazumijeva održive prekogranične odnose, režime razmjene, pripadnosti i društvene formacije koje obuhvataju nacionalne države (Vertovec, 2009).

Transnacionalne zajednice se često dovode u diskurs sa dijasporom, međutim ove zajednice povezuje osjećaj pripadnosti određenim entitetima kao što su vjerska uvjerenja, kultura, običaji, profesije, seksualnost, jezik, pripadnost geografskoj oblasti, itd. U tom smislu možemo govoriti o transnacionalnim zajednicama poput budista, ekologa, itd. Nasuprot transnacionalnim zajednicama, etnonacionalne dijaspore predstavljaju kulturološko-društveno-političke formacije ljudi koji su dobrovoljno ili prisilno migrirali, a koje ujedinjuje isto etnonacionalno porijeklo i koji su stalno nastanjeni kao manjine u jednoj ili više zemalja prijema (Sheffer, 2006).

Srž ovih dijaspora čini ujedinjenost i čvrstina identiteta, a primjeri su Grčka, Jevrejska, Irska, Jermenska i Japanska dijaspora, između ostalih. U principu, ono što transnacionalne zajednice razlikuje od dijaspore, uključujući i etnonacionalne, je koetnička identifikacija.

Nasuprot metodološkom nacionalizmu, koji migrante smatra uglavnom destabilizirajućim elementima, a rjeđe nadarenim građanima, transnacionalizam komplikuje konvencionalne definicije globalizacije otkrivanjem elastičnih društava, identiteta koji nadilaze nacionalne granice, i osjećaj fluidnosti i višestrukosti koji nacionalne države ne ograničava (Arhin, 2012). Metodološki nacionalizam pretpostavlja da je nacionalna država glavna referentna tačka i jedina jedinica analize, i da je ona prirodni društveni i politički oblik modernog svijeta (Wimmer and Glick Schiller, 2002), dok savremene studije transnacionalizma nacionalnu državu smatraju samo jednim od broja globalnih činilaca, uključujući multinacionalne kompanije, međunarodne organizacije, globalne finansijske institucije, i druge. Društva su elastična, granice propusne, identiteti transnacionalni. Upravo transnacionalnost stvara prostor da pripadnici dijaspore nastave, naizgled istovremeno i neisprekidano, svoje dnevne aktivnosti dok se prilagođavaju novom domu, a održavaju veze s domovinom.

Pod takvim okolnostima, kategorije poput državljanstva i identiteta se mijenjaju.

Identitet nije nikada fiksiran i mijenja se u odnosu na kontekst u kojem se ljudi identifikuju. Primjer višestrukog identiteta je neko ko je porijeklom iz Afrike, a rođen na Jamajci, dio je Afričke dijaspore. Kada se preseli u Veliku Britaniju, postaje dio Karipske dijaspore zadržavajući svoje afričko porijeklo.

Iako se to čini kroz ovaj primjer, geografija ne određuje identitet i navedena osoba se može osjećati kao da živi na više mjesta ili pak niti ovdje niti ondje, razvijajući pak hibridni identitet (Tsuda, 2013). Pitanje identiteta se može dovesti u vezu sa tezom da je nacija zamišljena politička zajednica; zamišljena zato što pripadnici čak i najmanje nacije nikada neće upoznati većinu svojih sunarodnika, niti ih sresti i niti čuti za njih, a uprkos tome u svojim mislima imaju sliku njihovog zajedništva (Anderson, 1983). Po njemu, nacija je zajednica i zato što se, uprkos stvarnoj nejednakosti i međusobnom izrabljivanju koje u njoj postoji, radi o snažnom horizontalnom drugarstvu. Nerijetko se i identitet u dijaspori upravo zamišlja, stvara i mijenja. Nasuprot tome, a jednako interesantno, Tsuda (2013) istražuje etničke povratne migracije, odnosno, povratak kasnijih generacija potomaka dijaspore koji se vraćaju zemlji svojih predaka u kojima nikada nisu živjeli. Ovo je process raspadanja dijaspora, koji ne samo da može transformisati njihov etnički identitet, već ih navesti da preispitaju značenje i značaj domovine. U većini slučajeva povratnici ojačaju nacionalnu privrženost svojim zemljama rođenja usljed društveno-ekonomske marginalizacije u domovini predaka. Ovo dovodi do oblika deteritorijalizovanog nacionalizma, kada je dijaspora privrženija zemlji rođenja, što je dosta ironično s obzirom da je većina pripadnika bila manjina u njoj i nikada nisu razvili jaki nacionalni identitet. Na primjer, Japanski Brazilci, koji se nikada nisu asimilirali u rodnom Brazilu, iznenada prihvataju brazilski identitet u toj mjeri da je najveći festival sambe van Brazila upravo u Japanu, gdje možemo vidjeti Japance, koji usljed osjećaja marginalizacije u Japanu, slave pripadnost Brazilu. S druge strane, postoji i reafirmativni nacionalizam i to u slučaju reafirmacije nacionalnosti predaka i tvrdnje da su se identitet i kulturne tradicije bolje održali u dijaspori nego u matici. Ovo je slučaj sa potomcima Mađara koji su se rodili i odrasli u Rumuniji, a koje po povratku u zemlju predaka nazivaju Rumunima i društveno isključuju. Postoji, međutim, i dijaspora čiji se osjećaj pripadnosti ne može odrediti nacionalnim terminima.

Primjer bi bili Japanski Peruanci koji su marginalizovani po povratku i koji ne osjećaju nacionalnu pripadnost Japanu. U nekim slučajevima dijaspora ne osjeća pripadnost ni prema zemlji rođenja niti domovini predaka usljed duple marginalizacije koju doživljavaju Korejski Amerikanci u Južnoj Koreji. U oba slučaja se stvara hibridni identitet i osjećaj nepripadanja nijednoj zemlji. Ukoliko se, međutim, radi o povratnoj migraciji iz razvijene zemlje u kojoj dijaspora uživa u statusu i koja je društveno prihvaćena u zemlji porijekla, može se govoriti o transnacionalom identitetu koji je propraćen odanošću objema zemljama, kao što je slučaj sa Japanskim Amerikancima u Japanu (Tsuda, 2009). Ovo se može nazvati i napuštanjem egzilskog nacionalizma radi dijaspornog transnacionalizma (Tölölyan, 2012).

Pojam državljanstva se razvija od članstva u određenoj suverenoj državi koja nudi prepoznatljiv identitet uz građanska, politička i društvena prava, do statusa robe koja se potražuje u oportunističkoj potrazi za pasošem koji bi olakšao ulaganja u više država. U tom smislu, fleksibilno državljanstvo se koristi da označi kineske biznismene koje Ong (1999) opisuje kao astronaute koji kruže oko Zemlje, a koji su povezani životnim linijama za Hong Kong, Australiju i Kanadu, u potrazi za modalitetima kako da politička ograničenja u jednoj zemlji pretvore u ekonomske prilike u nekoj drugoj, stvarajući strategije fleksibilnog gomilanja bogatstva. Suprotno tome, parcijalno državljanstvo, naročito ženama koje su dio radničke dijaspore, ne nudi članstvo u matici, niti imaju priliku da se integriraju u zemlji prijema i na taj način ostaju zakonski nezaštićene i podložne eksploataciji od strane svojih poslodavaca, kao što je slučaj sa Filipinkama koje rade kao dadilje pretežno na Srednjem istoku, u Evropi i Kanadi (Parrenas, 2001).

Centar za dijasporu i transnacionalne studije na Univerzitetu u Torontu je osnovan 2005. godine sa akademskom misijom da postane globalni centar za vrhunska istraživanja o dijaspori i transnacionalnim tokovima u okviru humanističkih i društvenih nauka.

Centar je jedinstven u svijetu po tome što studenti imaju mogućnost da na Fakultetu za umjetnost i nauku diplomiraju iz dijaspore i transnacionalnih studija. Centar proučava savremeni koncept dijaspore tako što nastoji da razumije fluidne odnose između domovine i zemlje prijema iz perspektive onih koji su se preselili, dobrovoljno ili ne, kao i perspektive društva koje ih je primilo (Quayson and Daswani, 2013). U Centru se podjednako izučava i pojam transnacionalizma koji se odnosi na tokove i isprepletane veze koje se stvaraju, obuhvatajući ne samo kretanje ljudi, već i pojmove državljanstva, tehnologije, i mehanizme globalnih tržišta.