Autor: Dr Branislav Radulović

Na početku XX vijeka u Crnoj Gori intenzivna su dva procesa: prvi koji karakteriše teritorijalno proširenje države, nastanak prvih oblika građanskog društva, stvarnje buržoazije i jačanje “narodne individualnosti na osnovama državnog identiteta”, a na drugoj strani dolazi do krize autokratske vlasti knjaza/kralja Nikole i rađanja opozicije njegovoj vladavini.

Uporedo sa ovim procesima jača ideja o “ujedinjenju”, koja takođe ima dva dominantna pravca – kroz ambiciju kralja Nikole da bude objedinitelj i Crna Gora “pijemont” i namjeru protivnika dinastije Petrović (bezuslovnom) pripajanju Crne Gore, teritorijalno većoj i ekonomski snažnijoj, Srbiji.

Proces je završen u novembru 1918. “Podgoričkom skupštinom”, koja je bila pobjeda pristalica bezuslovnog ujedinjenja.

Sto godina kasnije, u tumačenju ovih događaja i dalje ima manjka činjenica u javnoj polemici. Da se ne bi dogodilo “da balkanska laž prođe kao istina”, čime bi se “potkopala sopstvena sloboda”, kako je zapisao američki publicista Vitni Voren u predgovoru svoje knjige “Crna Gora – zločin Mirovne konferencije”, danas, u okvirima pravne nauke, neupitno je “Podgorička skupština” nije legalan (ustavno utvrđeni) organ, pa su njene odluke, kako u trenutku donošenja, tako i kasnije bez legitimiteta, što potvrđuju sljedeće činjenice:

Sazivanje “skupštine”

Odluku o organizovanju “Velike narodne skupštine” donijela je, 7. novembra 1918. (u Beranama) četvoročlana grupa, samopromovisana kao “Privremeni centralni izvršni odbor za ujedinjenje Srbije i Crne Gore” u sastavu: Svetozar Tomić, Petar Kosović, Janko Spasojević i Milisav Raičević.

Tomić, predsjednik Odbora, koji je bio šef odsjeka u srpskom Ministarstu spoljnih poslova u Beogradu, kao i Kosović, bio je srpski državljanin. Prethodno, na sjednici srpske vlade, održanoj 15. oktobra 1918. Tomić je imenovan za “povjerenika za politička pitanja u Crnoj Gori” i bio je neposredno zadužen od Nikole Pašića da vodi brigu o “crnogorskom pitanju”.

Spasojević, raniji crnogorski ministar, koji uz pomoć srbijanske vlade obezbjeđuje vizu za povratak iz Pariza, dobija 200.000 dinara za propagandni rad “na terenu” i direktno je zadužen da izvještava Pašića i vojvodu Živojina Mišića. U svom izvještaju od 08. novembra 1918. traži da se “u sve crnogorske varoši pošalje što više srpskih vojnika, kao i da im se pošalje avionom milion franaka jer su novac koji je on donio već potrošili…”

Odluci o (neustavnom) sazivanju “Velike narodne skupštine” prethodilo je razmatranje opcije da se, za sprovođenje plana ujedinjenja, sazove crnogorska (legitimna) Narodna skupština posljednjeg saziva, izabrana na izborima održanim 11 januara 1914 godine, kojoj je (ustavni) mandat još tekao. Predsjednik ove skupštine, bio je Milo Dožić, deklarisani ujedinitelj i aktivni član unionista, ali Odbor je odlučio da se izbjegne sazivanje skupštine važećeg saziva, kako bi se “raskinulo sa institucijama stare države”.

Odlukom samozvanog odbora, na taj način, protivustavno je suspendovana primjena tada važećeg crnogorskog Ustava iz 1905. godine (član 42) kao i Zakona o izboru narodnijeh poslanika, po kojem su prema ustavnim određenjima, jedino legalno mogli biti birani predstavnici naroda u najviši zakonodavni organ.

U svojoj knjizi “Podgorička skupština 1918.” dr Dimitrije Vujović odluku da se zasjedanje umjesto na Cetinju održi u Podgorici (zgradi monopola duvana), vidi u namjeri “kidanja sa tradicijom skupština iz doba kralja Nikole i što se je možda od Cetinja zaziralo kao stare crnogorske prijestonice. ”Sam samozvani Odbor u svojim dokumentima konstatuje da za “njihovu stvar”: “predratna (crnogorska) skupština nije sigurna, ni po sastavu ni po raspoloženju…”

Protivustavnom suspenzijom Zakona o izboru narodnijeh poslanika, izbor “poslanika” vršen je na osnovu Pravila samoproklamovanog Centralnog izvršnog odbora, koja su donijeta bez poziva na bilo koji pravni propis (bez pravnog osnova).

Suprotno članu 45 važećeg Ustava promijenjena je struktura i broj poslanika, a suprotno članu 46 umjesto neposrednih izbora, po pravilima samozvanog Odbora, “izbori” za poslanike su bili posredni. Takođe, suprotno članu 53 Ustava, propisano je ko ima pravo glasa i za razliku od člana 56 Ustava nije utvrđena potrebna većina za izbor poslanika. Dodatno, povrijeđen je i član 48 Ustava jer su “izbori” sprovedeni u trenutku kada je 15.000 Crnogoraca bilo internirano i većini onemogućen povratak u Crnu Goru, čime su bili onemogućeni da ostvare fundamentalno ustavno pravo da biraju i budu birani.

Od dana donošenja odluke do održavanja “skupštine” 24. novembra prošlo je svega 17 dana, u kom periodu su raspisani izbori, utvrđena pravila, održane kampanje i izvršen izbor (direktan) povjerenika i (posredan) poslanika.

“Velika skupština”

Samozvani Odbor donosi odluku da se sprovedu izbori za “Veliku narodnu skupštinu” iako crnogorski ustavno/pravni poredak nije poznavao ovaj institut. Ime “Velika narodna skupština” unionisti su preuzeli iz Ustava Knjaževine/Kraljevine Srbije (čl. 89. Ustava od 1869. i član 129 Ustava od 1903. godine).

Ustav iz 1905. godine, koji u trenutku djelovanja samoprogašenog Odbora ima puni legitimitet i važenje, uređuje Narodno predstavništvo – Narodnu skupštinu (čl. 41-70 Ustava) kao najviši organ zakonodavne vlasti i utvrđuje Krug vlasti Narodne Skupštine (čl. 71-103 Ustava). Crnogorskim, tada važećim Ustavom, u čl. 73 utvrđuje se da “nikakav zakon ne može biti bez pristanka Narodne skupštine izdat, ukinut, namijenjen ili obavezno protumačen.”

Neustavna suspenzija Zakona o izboru narodnijeh poslanika i protivustavo organizovanje “nove skupštine” od strane samozvanog Odbora, i to u uslovima vojne okupacije, anulira bilo kakav legalitet “Velike narodne skupštine”, koja je trebalo samo da obezbjedi privid “narodnog legitimiteta” unaprijed planiranoj aneksiji.

Profesor beogradskog Univerziteta dr Živojin Perić (1868-1953) za koga je srpski naučni velikan, akademik Slobodan Jovanović napisao da je “najkrupnija figura pravništva slovenskog juga” u svojoj istorijsko-pravnoj studiji, sa naslovom “Crna Gora u jugoslovenskoj federaciji”, objavljenoj 1940. godine utvrđuje: “Crna Gora je mogla izgubiti svoju međunarodnu individualnost samo na osnovu jedne suverene odluke, a tu odluku bila je nadležna donijeti, jer je Crna Gora tada bila još nezavisna i suverena država sa svojim Ustavom (1905. godine) i svojim Vladarem (kraljem Nikolom) samo zakonodavna vlast, tj. Narodna skupština sa Vladarem”.

“Izbori”

Za pripremu izbora pristalice unionista su imali od tri do devet dana, a sami “izbori” sprovedeni su bez: biračkih spiskova, traženja na zborovima bilo kakvih isprava o identitetu prisutnih i dokaza o posjedovanju prava glasa u određenom mjestu, određenja ko podnosi listu kandidata i koje uslove podnosilac treba da ispuni, obaveze da se određuju birački odbori koji će rukovoditi glasanjem i izbornim radnjama.

“Izbori” su sprovedeni a da nije bilo određenja koji procenat od prisutnih i od ukupnog broja glasača treba da dobije kandidat za povjerenika, odnosno koji procenat glasova povjerenika treba da dobije kandidat za poslanika, da bi dobio mandat poslanika itd.

Pritom, promjenjen je broj poslanika sa 66, koliko je imala legitimna, u to vrijeme važeća, crnogorska Skupština (taj broj se mijenjao, nekad 65, nekad 74, a bilo je i viralnih poslanika) na 168 (nijesu svi verifikovani), čime se želio prikazati “šiti narodni legitimitet”. Pritom, sami izbori nijesu provedeni na cijeloj teritoriji Crne Gore, što su i sami poslanici na “velikoj skupštini” konstatovali.

Samozvani Odbor u Pravilima o izboru poslanika predvidio je obavezu dostavljana zapisnika sa održanih izbora povjerenika i poslanika “Velikoj narodnoj skupštini”. U svoj knjizi dr Dimitrije Vujović zapisuje da nakon 30 godina naučnog rada “ja nijesam pronašao ni jedan od tih zapisnika”.

Sami “izbori” održani su ne po principu direktnog izbora poslanika, kako je to utvrđeno Ustavom Crne Gore (čl. 46), već su prvo birani povjerenici, a zatim su se iz reda povjerenika (iza)birali “poslanici”. Time je Odbor za ujedinjenje uspostavio dodatan filter u postupku izbora i obezbjedio prolaz pristalicama unionista.

U svom naučnom radu posvećenom Podgoričkoj skupštini akademik Mijat Šuković zaključuje da ovi izbori: “nijesu legalni i legitimni jer nijesu ni omogućili, ni obezbijedili, da se izabere ‘opštenarodna skupština’, kako je bilo proklamovano. Procesura, rokovi, način sprovođenja izbora i utvrđivanja izbora povjerenika, a potom poslanika u Podgoričku skupštinu, isključivo raspolaganje unionista (unitarista) sa apsolutno svim instrumentima rukovođenja izbornim procesom i njihova organizovanost, omogućili su Privremenom centralnom izvršnom odboru da on stvarno odabere poslanike, da to fasadno pokrije izborima, i da tako osigura da apsolutnu većinu poslanika u Podgoričkoj skupštini čine pouzdano opredijeljeni za koncepciju bezuslovnog ujedinjenja, unionističku koncepciju”.

Među pristalicama ujedinjenja, koji su ga vidjeli na jugoslovenskim osnovama, bila je zastupljena ideja “plebiscita” i da se na taj način, kroz opštenarodno izjašnjenje, izrazi želja crnogorskog naroda da uđe u novu zajednicu, ali na federalnim osnovama. Sam kralj Nikola u “Proklamaciji Jugoslovenima”, od 7. oktobra 1918, dakle prije održavanja Podgoričke skupštine, iskazao je opredjeljenje da Crna Gora stupi u jugoslovensku zajednicu “koja mora biti suverena nad svim ostalim”, dodajući da “oblik vladavine” ima riješiti narodno predstavništvo svih.

Međutim, unionisti su kroz “Veliku skupštinu” željeli što prije sprovesti plan po instrukcijama Nikole Pašića koji im izdaje nalog da izvrše: “sjedinjenje Crne Gore sa Srbijom, nevezano od procesa ujedinjenja sa drugim južnoslovenskim narodima” i organizuju “posebnu opštenarodnu skupštinu sa sastavom pouzdanim da proglasi željeno ujedinjenje”.

Velika narodna skupština” održana je u Podgorici, u prostorijama zgrade monopola duvana, u periodu od 24. do 29. novembra. Pored činjenice da je trajala čak šest dana, ova “skupština”, nije donijela/imala poslovnik o radu.

U njenom radu učestvuju i dva strana državljanina (agenta srbijanske vlade) Svetozar Tomić i Petar Kosović, koji imaju poseban sto sa desne strane od predsjedavajućeg Sava Cerovića i koji su instrukcijama usmjeravali diskusije i tok “skupštine”. U svojoj knjizi “Podgorička skupština 1918.” dr Dimitrije Vujović zapisuje: “Poslije imenovanja za delegata, Tomić je dobio posebna uputstva za rad u Crnoj Gori, a za svoj kontakt sa vladom (srbijanskom), koju je trebalo o svemu direktno da informiše, dobio je i specijalnu šifru.”

Sudionik tadašnjih događaja i unionista Jovan Ćetković, u knjizi “Ujedinitelji Crne Gore i Srbije” piše: “Glava Centralnog odbora, Svetozar Tomić, održao je besjedu i nakon njegovog govora niko ni riječi da prokameni, niko da reče barem, tako je ili nije tako!”

Sjednicama “skupštine” prisustvovala je i publika (!), a Grof de Salis, britanski diplomata i čovjek sa “najvećim britanskim autoritetom za Balkan”, u izvještaju iz 1919. godine za Forin Ofisrad opisuje riječima: “Na zasjedanju Skupštine su vikali kao u kafani…”

U radu skupštine nijesu učestvovali: mitrofan Ban – crnogorski mitropolit, nadbiskup dr Nikola Dobrečić i Murteza Karađuzović muftija crnogorskih muslimana iako su, po crnogorskom Ustavu (član 45), isti, po svom položaju, morali biti poslanici.

Pripremljena odluka

Odluka o ujedinjenju i detronizaciji dinastije Petrović, usvojena na sjednici održanoj 26. novembra “već je bila unaprijed pripremljena”, kako to navodi Svetozar Tomić u svojoj knjizi “Desetogodišnjica ujedinjenja Srbije i Crne Gore” (Beograd 1929).

Tekst akta, poslanici nijesu imali do početka same sjednice, kada je bio umnožen u samo nekoliko primjeraka, u formi “Rezolucije” i podijeljen u oči same rasprave. “Za vrijeme pauze, uoči rasprave, organizatori skupštine, su među poslanicima vršili agitaciju… u tome su učestvovali članovi Centralnog izvršnog odbora koji nijesu bili poslanici,” navodi u svojoj knjizi dr Vujović.

U “Rezoluciji” se navodi da je “Podgorička skupština”, kao “vjerni tumač želja i volje cjelokupnog srpskog naroda”, odlučila da se kralj Nikola I Petrović Njegoš i njegova dinastija “zbaci sa crnogorskog prijestola” i da se Crna Gora sa “bratskom Srbijom ujedini u jednu državu pod dinastijom Karađorđevića, te tako ujedinjenja stupi u zajedničku Otadžbinu našeg troplemenog naroda Srba, Hrvata i Slovenaca.”

Rezolucija je usvojena bez rasprave (na “skupštini” koja je trajala čak šest dana!). Od 160 poslanika za nju je glasalo aklamacijom 160. Nakon što je izglasana, potpredsjednik “skupštine” Savo Fatić obratio se poslanicima rečenicom: “Mi više nijesmo Crnogorci nego Srbi”.

Usvojen u formi “rezolucije” ovaj akt, naknadno, objavljen je, u vidu plakata (!), pod nazivom “Odluka” (bez vacatio legis-a i službene objave).

Predsjednik “Velike skupštine” Savo Cerović, na posljednojoj sjednici održanoj 29. novembra, obavjestio je poslanike da on ne “može izvršiti verifikaciju odluka skupštine jer nema pečat”. Kako “Velika skupština” nije imala pečat (!) pozvao je poslanike da se lično potpišu na usvojena dokumenta kako bi se mogla dokazati njihova autentičnost.

“Skupština” je na kraju izabrala delegaciju od 18 članova, koja je bila određena da ide za Beograd da preda odluke regentu Aleksandru, što je urađeno 17. decembra.

U Beogradu, 01. decembra, već je bila proglašena Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca, a odluke tzv. “Podgoričke skupštine” u “Prvodecembarskom aktu o ujedinjenju” u Kraljevinu SHS nigdje se ne pominju.

“Ujedinjenje”

Velikan srpskog i jugoslovenskog pravništva, profesor Živojin Perić, u naučnoj studiji iz 1940. godine, pozivajući se na čl. 36 Ustava Crne Gore iz 1905. godine, utvrdjuje da je Podgorička skupština: “protivpravno ukinula državu Crnu Goru” i zaključuje da: “niko drugi osim zakonodavne vlasti nije bio ovlašćen čak ni za to da državne granice smanji ili razmijeni, tim manje je moglo biti govora da netko tko nije zakonodavac cijelu oblast Crne Gore otuđi, tj. prisajedini (anektira) nekoj drugoj državi.”

Profesor Perić dodaje: “to nije mogla učiniti ni Velika skupština Podgorička, koja nije imala nikakvog oslonca u Ustavu Crne Gore, koji je Ustav, u času kada je ta skupština sastavljena i vijećala, bio u punoj snazi, budući da je i sama država, Crna Gora, još uvijek postojala kao pravno nezavisni i suvereni međunarodni individualitet. Prema tome, bez ustavne i pravne vrijednosti je Odluka Velike Podgoričke skupštine o prisajedinjenju Crne Gore Srbiji”.

Neupitno, sa stanovišta pravne nauke, tzv. „Podgorička skupština“ nije bila legalni ustavno definisani zakonodavni organ, već samoproklamovano političko tijelo, sazvano suprotno važećem Ustavu Crne Gore i odluke, ovog samoproglašenog tijela, ne mogu imati legitimitet, već prestavljaju akt protivustavnog djelovanja.

“Ujedinjenje” iz 1918. godine, u osnovi, bilo je politička i vojna operacija Vlade Kraljevine Srbije sa ciljem aneksije teritorije druge suverene države i nema jugoslovenski karakter, jer je produkt koncepta nacionalnog hegemonizma. Sprovedno kroz unitarni koncept, nesporna težnja Crnogoraca za ujedinjenjem južnoslovenskih narada, pretvorila se u (bezuslovno) prisajedinjenje Srbiji, što je, vrlo brzo, proizvelo revolt i kod onog dijela Crnogoraca koji su težili zajedničkoj državi Južnih Slovena, ali na federalističkim osnovama. Tako su veliki pobornici ujedinjenja, poput Marka Dakovića ili dr Sekule Drljevića, kasnije postali veliki protivnici stvorenoj državi.

Unaprijed pripremljenu projekciju “ujedinjenja” od strane srbijanske vlade najbolje opisuje depeša Nikole Pašića od 24. februara 1917. godine u kojoj stoji: “U deklaraciji crnogorskog odbora ne treba da uđe riječ niti Jugoslavija, niti Jugosloveni, niti ma kakva pogodbena formula ili rečenica. Odbor radi s nama na spajanju Crne Gore sa Srbijom i na jedinstvu srpskog naroda bez obzira na ostale Jugoslovene”. U odlukama tzv “Podgoričke skupštine” nema riječi Jugoslavija, čime je u potpunosti ispunjen zahtjev Pašića.

Crna Gora, kako konstaruje akademik Mijat Šuković tako “nije subjekt u završnim činovima stvaranja države jugoslovenskih naroda i zemalja, nije njen konstituent kao posebni činilac i u njoj se našla kao sastavni dio proširene Srbije, bez svog identiteta i individualiteta, državnog, kulturnog, političkog ili bilo kojeg drugog …“

Okupacija

“Podgorička skupština” održana je uz snažno prisustvo srbijanskih trupa (Skadarske trupe) i prisustvo jednog odreda francuskih vojnika. Ukupno na teritoriji Crne Gore bilo je stranih trupa u rangu divizije, koje su kasnije preimenovane u Jadranske trupe, koje su, uglavnom prodirale u pravcu Skadra i Boke Kotorske, sa ciljem da se onemogući povratak kralja Nikole, njegove vlade i pristalica. Iste, uglanom, nijesu imale sukoba sa austro-ugarskim snagama, izuzimajući desnu kolonu II jugoslovenskog puka koja je 31. oktobra učestvovala u borbama za oslobađanje Podgorice.

Crnogorci, organizovani u komitske grupe, već su bili 13. oktobra, bez aktvnosti srpskih ili savezničkih trupa, oslobodili Andrijevicu, sljedećeg dana Berane, zatim Plav, Gusinje, Kolašin, Rožaje, Bijelo Polje itd. Samo u Andrijevici i Beranama crnogorske samoorganizovane vojne jedinice razoružale su oko 2.500 austro-ugarskih vojnika.

Kompletna CG bila je konačno oslobođena 4. novembra 1918. kada je oslobođeno Cetinje. “Od tog dana, pa do raspisivanja opštecrnogorskih izbora, prošlo je samo tri dana, vrlo malo vremena. Očigledno, u pitanju je bila žurba”, zapisuje dr Dimitrije Vujović i dodaje: “Pošto su oslobodili zemlju, pet bataljona Crnogoraca, bili su razoružani i raspušteni. Srpska vlada i vrhovna komanda nijesu željeli da toliko Crnogoraca ostane pod oružjem, jer nijesu bili sigurni da će biti tako pouzdani oslonac njihovoj politici u CG, kao što su bili pouzdani u borbi protiv austro-ugarskog neprijatelja.”

Pismo ministra inostranih poslova Francuske Pišona od 4. novembra kralju Nikoli u kojem u ime Vlade Francuske daje obećanje: “Možete biti uvjereni da vojska (saveznička) pod komandom generala Franše D’ Eperea neće ništa propustiti da učini samo da se u Vašoj zemlji održi red, kao i to da će ta vojska sa rešpektom poštovati ustavne vlasti i slobodu naroda crnogorskog”, kao i pismo predsjednika Francuske Poincareaod 24. novembra, koji u svoje ime i u ime svih savezničkih sila potvrđuje da će “savezničke trupe koje zaposjedaju Crnu Goru (računajući tu i srpske trupe) poštovati suverenitet CG i njene ustavne institucije”, bili su bez efekta.

Prestolonaslednik Aleksandar, suprotno zvaničnom stavu saveznika, izdaje naredbu komandantu skadarskih trupa Dragutinu Milutinoviću da “pri radu u Crnoj Gori ne bude meka srca” i kako to zapisuje britanski diplomata Grof de Salis: “izbori su održani, a skupština (podgorička) donijela odluke pod bajonetom srpskih trupa…”

U knjizi “Enigma Crna Gora” (London,1920.) Aleks Divajn citira poslanika u Domu lordova V. Britanije Gledstona: “Crna Gora ne bi mogla biti tretirana gore, ni da se borila na strani centralnih sila.”

Njujork Tajms je 7. maja 1922. objavio izjavu Rolanda Trija koji je u januaru 1919, kao izaslanik Vlade SAD, boravio u CG: “Izbori su izvršeni u prisustvu srbijanskih trupa, dok je glasanje bilo sve usmeno… ko je bio poznat kao protivnik Srbijancima, zabranjeno mu je da učestvuje u glasanju… svi oni koji nijesu htjeli primiti srbijansku okupaciju, kao posljedica toga, rastjerani su po planinama, upravo na vrh bajoneta, i pod prijetnjom smrti… Takođe smo posjetili tamnice u Nikšiću i Podgorici, gdje su svi crnogorski prvaci, koje su Srbijanci mogli uhvatiti, bili uhapšeni, ni zbog kakvog drugog razloga osim lojalnosti prema svojoj zemlji…”

Odluke bez međunarodnog priznanja

Na međunarodnom planu, odluke tzv. “Podgoričke skupštine” ne postoje. “Podgorička skupština”, kao privid “narodnog legitimiteta” nije dobila mađunarodnu formalno-pravnu verifikaciju, što potvrđuje činjenica da niti jedna velika sila nije priznala ove odluke, čak ni Francuska.

Vrhovni savjet (odlukom br. 50, od 13. januara 1919.) utvrdio je pravo CG da na Mirovnoj konferenciji u Parizu bude predstavljena sa jednim delegatom i time je bilo potvrđeno (još uvijek) postojanje Crne Gore kao suverene države iako je već bila proglašena Kraljevina SHS. Međutim, geopolitički razvoj događaja staviće “crnogorsko pitanje” sa strane.

U pismu crnogorskom suverenu predsjednika SAD Vudroa Vilsona ističe se pravo “crnogorskom narodu da se slobodno izjasni o političkoj formi svoje buduće uprave” kada se za to ukaže “dobra prilika”.

Dobra prilika čekala se 88 godina.

Izvor: Vijesti