Prve veze između Rusije i Crne Gore uspostavljene su 1711. godine u vrijeme ruskog cara Petra Velikog i crnogorskog vladike Danila, rodonačelnika dinastije Petrović Njegoš. Ruski dvor, car, vlada i neki visoki krugovi bili su zainteresovani za Crnogorce kao slobodni narod na  toplom Jadranu, hrišćanske pravoslavne vjere i slovenskog ezika, hrabar i ratoboran u svojim vrletnim gorama i kao takvi su bili dobrodošli u Rusko carstvo.

Od početka 18. pa do kraja 19. vijeka misli i težnje Crnogoraca za preseljenje u tu daleku „obećanu zemlju“ bile su stalno prisutne. Rusiji je, prema mirovnom sporazumu u Sremskim Karlovcima 1699. godine, pripalo pravo zaštite pravoslavnih hrišćana na Balkanu.

Tek u vrijeme vladike crnogorskog Vasilija Petrovića Njegoša dolazi do masovnijeg iseljavanja Crnogoraca u Rusiju od 1756. do 1759. godine, uglavnom u srednju i južnu Ukrajinu, na plodno i nenaseljeno zemljište. Za to vrijeme, mada je tačan broj teško utvrditi, iselilo se oko 1500 lica. Manje grupe, porodice i pojedinci iseljavali su se i ranije i kasnije: u vrijeme vladike Petra I, Petra II, knjaza Danila i knjaza Nikole.

Vladika Vasilije je u teškim vremenima, kad je bilo „biti il’ ne biti“, sudbinu Crne Gore vezao za Rusiju i doprinio jačanju njenog kulta u svijesti Crnogoraca, što su kasnije vladike i vladari samo nastavljali.

Veljko Vlahović

Za Crnogorce u pomenuta dva vijeka iseljavanje je bilo jedini životni izlaz. Iseljavanje u Rusiju i druge krajeve uslovljavale su teške unutrašnje i spoljnopolitičke prilike: oskudica, gladne godine (skoro svaka treća), priraštaj stanovništva na malim imanjima, turski napadi i razure. Krajnja nevolja je nagonila Crnogorce da ostave svoje otačestvo i krenu u neizvjesnost. To je bila borba za goli život, za biološki opstanak – bezizlazna situacija za veliki dio stanovništva.

Iz različitih razloga propali su brojni pokušaji organizovanog iseljavanja Crnogoraca u Rusiju krajem 18. i u 19. vijeku, iako su bili odobreni i sa ruske i sa crnogorske strane, no do iseljavanja nije dolazilo, ali je ipak iseljavanje manjih grupa i pojedinaca nastavljano.

Jedni su se iseljavali uz pomoć ruske vlade a drugi o svome trošku, a neki nijesu ni imali novca za put. Pored brojnih prepreka prilikom iseljavanja, velika udaljenost od Crne Gore do Rusije bila je obeshrabrujuća za iseljenike. Mletačke, austrijske i turske vlasti su pravile smetnje prilikom prelaska njihove teritorije. Neke iseljeničke grupe vraćane su sa puta, a neke, koje su se već bile naselile, nezadovoljne uslovima u novoj sredini, same su se vraćale. Bile su to velike ljudske drame, porodične i pojedinačne.

Do Rusije su preseljenici putovali kopnenim ili morskim putem – preko Trsta ili Carigrada. Na putu su ih pratile velike nevolje: na brodovima oskudica hrane, razne bolesti, posebno tifus. Umrli su bacani u more, a na kopnenom putu mnogi su ostavili kosti u tuđini. U borbi za goli opstanak to su bili jezivi prizori koji su te seobe pratili. Na poziv ruskih careva crnogorski narod se uvijek odazivao za borbu sa Turcima i podnosio velike žrtve, pogibije, stradanja, razure, što nije uvijek adekvatno vrednovano od velike zaštitnice i pokroviteljice.

Ruska politika je bila naseljavanje nenaseljenih oblasti i sigurnost granica prema Otomanskom carstvu. U toku iseljavanja Crnogoraca neizvjesnost je bila velika, iako se kult Rusije utemeljio u svijesti naroda. Pitali su se šta ih čeka u dalekoj zemlji, kakva sudbina – uz saznanje da odlaze zauvijek i ostavljaju svoje otačestvo, stoljeća istorije i porodičnog trajanja, bratstvo, pleme, Crnu Goru… Za Crnogorce Rusija postaje „obećana zemlja“ u kojoj će sve svoje probleme riješiti.

Anto Gvozdenović

Iseljenici su dobijali zemlju na korišćenje a kasnije i u stalno vlasništvo. Neki su dobili velika imanja a većina status plemića i uvršteni su u ruske plemićke knjige. Neki su dobili i grofovske titule. Drugi su stupali u rusku državnu službu, obično vojnu. Primali su rusko državljanstvo i polagali zakletvu caru.

Đeca su primana u ruske vojničke i građanske škole, duhovnu i vojnu akademiju. Pojedini mladi Crnogorci su išli na školovanje u Rusiju: u Kijev, Moskvu,  Sanktpeterburg, Kazanj i druge univerzitetske centre. Crnogorci su služili u ruskoj vojsci, najviše u graničnim jedinicama, naročito na Kavkazu, u streljačkim i drugim vojnim formacijama, kao unter-oficiri i oficiri. Oni su se dokazali kao hrabri, sposobni i odani vojnici i oficiri, bili su pohvaljivani, dobijali činove i odlikovanja. Kao dobrovoljci stupali su u vojnu službu mlađi od 30 godina, sa obavezom da u njoj ostanu najmanje 15 godina.

Crnogorci su se isticali u rusko-turskim ratovima kroz cijeli 18. i 19. vijek, u Otadžbinskom ratu 1812. kao i u svim ratovima koje je Rusija vodila, u Oktobarskoj revoluciji. Pojedini Crnogorci dali su veliki doprinos vojno-pomorskom razvoju Rusije, ali i ukupnom njenom napretku.

U Rusiji su Crnogorci, zahvaljujući svojim sposobnostima i statusu postajali cijenjeni oficiri, admirali, državni službenici, generali, diplomate, cijenjeni intelektualci, stvaraoci… Prvu i drugu generaciju crnogorskih preseljenika u Rusiji mučili su nostalgija i tuga za zavičajem. Oni su prenosili potomcima priče o starome kraju, viteštvu, hrabrosti i junačkim pregnućima predaka.

U Ruskom carstvu, tačnije u Ukrajini, podignuta su dva crnogorska naselja Crna Gora i Černogorivka, ali su crnogorski iseljenici živjeli i na drugim mjestima, u drugim oblastima, rasijani širom prostrane ruske zemlje. Crnogorci su dolazili i na zaradu, najviše u Odesu, Sanktpeterburg, Kerč, Kozilovicu (u Černogovskoj guberniji) itd.

Preko deset generacija crnogorskih preseljenika dalo je veliki doprinos ruskoj državi, društvu i kulturi. U novoj sredini Crnogorci su usvajali novi način života, običaje, ruski jezik i kulturu. Polako su zaboravljali navike i običaje iz postojbine, osim svijesti o svome crnogorskom porijeklu, a i ta svijest je, neminovno, sve više čiljela kako je vrijeme odmicalo.

U rasponu od dva vijeka bilo je više pokušaja masovnog iseljavanja Crnogoraca u Rusiju, ali su oni, osim u vrijeme vladike Vasilija, uglavnom završavali neuspjehom. U tom pogledu posebno su krajem 18. vijeka bili pokušaji masovnog iseljavanja u Rusiju u vrijeme Petra I Petrovića Njegoša. Poznat je pokušaj seobe 200 porodica Trebješana nakon njihove razure i turske odmazde poslije neuspjelog crnogorsko-ruskog napada na Nikšić. Poslije puno peripetija konačno su se u Rusku imperiju (u današnju Ukrajinu) iselile svega 22 porodice. Iseljavanja manjih grupa i pojedinaca, sa znanjem ili bez znanja crnogorskih vlasti, tekla su kroz cijeli 19. vijek, u vrijeme Petra II, knjaza Danila i knjaza/kralja Nikole. Đaci su odlazili na školovanje u ruske škole, na univerzitete, ženske institute, duhovne akademije a naročito na vojne škole.

Jovan Popović Lipovac

U dugom periodu od 17. do 20. vijeka školovalo se od 1848. do 1918. u srednjim školama 311, a na višim 6 učenika (po evidenciji), ali ih je bilo i mimo toga. Na studijama su (od 1848. do 1918) bila 184 crnogorska studenta u Rusiji na raznim fakultetima: pravnom, filozofskom, tehničkom, medicinskom, na farmaciji, likovnoj akademiji, muzičkoj akademiji, na teološkom fakultetu, političkim naukama, poljoprivrednom, trgovačkoj i duhovnoj akademiji, šumarstvu itd. Dosta je crnogorskih đaka i studenata ostalo da živi u Rusiji, ali ih se većina vratila.

Crnogorci su učestvovali u više ratova koje je vodila ruska država, čak i u Rusko-japanskom ratu 1905. godine. Crnogorci su, takođe, učestvovali u Oktobarskoj revoluciji. Bilo je i puno političkih emigranata, pogotovo u Sovjetskom savezu u okviru koga je Rusija preko sedam decenija postojala kao jedna od republika.

Tamo su utočište nalazili brojni komunisti u doba SSSR-a. U toku Drugog svjetskog rata u Moskvi je radila radio-stanica Slobodna Jugoslavija, na čijem se čelu nalazio Veljko Vlahović. Ona je širila istinu o Narodnooslobodilačkoj borbi jugoslovenskih naroda.

U Rusiji se u nekoliko generacija istaklo i afirmisalo puno ljudi crnogorskog porijekla u mnogim oblastima društvenog života, nauke kulture i stvaralaštva. Zanimljiv je i skoro nevjerovatan podatak da je bilo trideset admirala i generala iz male Crne Gore u Ruskoj vojsci, mornarici i kopnenim jedinicama: Nikola I Petrović Njegoš; Matija Zmajević (1680-1735), admiral; Ivan Mihailovič Podgoričanin; Georgije (Đorđe) Petrovič  Podgoričanin; Simeon Stefanovič Piščević; Simeon Gavrilovič Nerandžić-Zorić; David Nerandžić; Antonije Stratimirovič; Marko Ivanovič Vojnović, admiral; Jovan Vojnović; Aleksandar V. Vojnović, Marko Ivelić, Ivan–Ivelja Ivelić, Petar Marković Vukotić, Nikola Mihailović Vukotić, Platon M. Vukotić, Todor J. Mirković, Mihailo T. Mirković, Aleksandar Todorovič Mirković, Ksaverije Bulatović, Vasilije Ivanov Špadijer, Živojin Savov Milovanović, Anto M. Gvozdenović, Jovan Popović Lipovac, Andrija S. Bakić, Luka Gojnić i Danilo Petrović Njegoš.

Među umjetnicima ima poznatih književnika, slikara, muzičara. Vladimir Vojnovič, književnik je poznato ime u ruskoj književnosti, a među pjesnikinjama crnogorskog porijekla je Jelena Grigorijevna Panajeva – Kovtun.

Nakon Rezolucije Informbiroa 1948. godine u Sovjetskom Savezu je bila brojna jugoslovenska politička emigracija, među kojom je bilo puno emigranata iz Crne Gore.Tu informbirovsku emigraciju su činili dio odmetnutih diplomatskih predstavnika, grupa od 475 studenata i drugih pristalica Informbiroa.

Prema jugoslovenskim izvorima ta informbirovska emigracija je brojala 4928 emigranata, od kojih je oko 2400 pobjeglo iz Jugoslavije. Ukupan broj poznatih informbirovaca u Crnoj Gori je bio oko 5000. Poznat je neuspjeli prebjeg generala Arsa Jovanovića i Kađe Petričevića, dok je Vlado Dapčević uspio da stigne u SSSR. Bježalo se pojedinačno, iz mnogo pokušaja. Većinu informbirovske emigracije činila su lica koja su se u trenutku izbijanja sukoba nalazila izvan Jugoslavije. U nevolji su se našli i crnogorski studenti poslati da studiraju na različitim vojnim i tehničkim školama u zemljama socijalističkog lagera.

Luka Gojnić

Staljinova smrt je označila početak kraja informbirovske emigracije, a Hruščovljevim dolaskom u Beograd krajem maja 1955. ona je konačno sahranjena i pored kasnijih pokušaja oživljavanja.

Posljednjih decenija 20. i početkom 21. vijeka u Rusiji postoji prilično brojna crnogorska ekonomska emigracija. Tradicionalne veze između Crne Gore i Rusije, uprkos promjenjivim političkim odnosima, nijesu nikad prekidane, pogotovo između crnogorskih i ruskih građana, u čemu je crnogorska emigracija uvijek imala posredničku ulogu i bila most prijateljstva između dvije zemlje.

Nije mali broj potomaka crnogorskih preseljenika u Rusiji koji su i danas svjesni svoga porijekla i svojih predaka, nakon toliko vremena i burnih dešavanja.

Glavna fotografija: Vukašin Marković (prvi s lijeva) s Vladimirom Iljičem Lenjinom u Moskvi