Crna Gora je u Veljem crnogorskoturskom ratu (1876-78) oslobodila veliki dio teritorija koje su dugo bile pod otomanskom vlašću. Na Berlinskom kongresu Crnoj Gori i Srbiji je priznata državna nezavisnost od strane velikih sila. Odlukama kongresa i nakon razgraničenja između Crne Gore i Turske površina državne teritorije je iznosila 9.475 km2, dva i po puta veća nego što je bila do rata (4.400 km2). Knjaževini Crnoj Gori su pripali: Banjani, Nikšićki kraj, Drobnjaci, Piva, Uskoci, Šaranci, Jezera, Duga, Oputna Rudina, Kolašinski kraj, dio Gornjih Vasojevića, Zeta s Podgoricom, Spuž, Žabljak Crnojevića, priobalje Skadarskog jezera, masiv planine Rumije i primorje od Bojane do riječice Željeznice između Bara i Sutomora.

Takođe Crnoj Gori su pripali gradovi Nikšić, Podgorica, Bar i Kolašin, dok su Plav i  Gusinje zamijenjeni za Ulcinj.

Ubrzo po završetku rata, zahvaljujući novim okolnostima, stvorili su se uslovi za masovnija iseljavanja iz Crne Gore i novooslobođenih krajeva u Srbiju, mada se položaj stanovništva nije znatno poboljšao, naročito onog siromašnijeg, ugroženijeg prirodnim i društvenim faktorima.

Crnogorci

Iseljavanja je bilo i 1877. godine još dok je rat trajao iz Nikšićke Župe u Užički okrug. asoši su traženi za deset i više porodica, za što nijesu pravljene smetnje, uz državnu zabrinutost od slabljenja odbrambene moći zemlje. Pasoše su masovno tražili  stanovnici Uskoka, Rovaca, Vasojevića i u velikom broju se iseljavali 1879. godine. Od sredine marta do sredine aprila izdato je 513 pasoša (54 za porodice) Zainteresovani za iseljavanje su bili iz Morače, Bjelopavlića, Drobnjaka, Čeva, Grahova, Građana i Pipera, a samo za posljednja četiri mjeseca iste godine prešle su u Srbiju 53 porodice sa 307 članova.

Poznato je da se tada iselilo u Srbiju (20.IX 1879) 6 porodica Piletića na čelu sa  čuvenim vojvodom i serdarom Jolem Piletićem, sa 47 članova. Osim Pipera bilo je siromašnih iseljenika i iz drugih crnogorskih plemena, radi prezime ili naseljenja, uglavnom u selima Kruševačkog okruga. Bježeći od gladi u Loznicu je stigla grupa od 150 duša, predvođena Lazarom Karadžićem. Iz pasoške knjige za 1879. godinu vidi se da je u Srbiju prešlo 1578 lica, od kojih su samo 197 bili samci. Po evidenciji je naznačeno iz kojih su plemena i broj iseljenika. Po podacima austrougarskog poslanstva u drugoj polovini te godine izdato je 900 pasoša: 810 za porodice, sa 4.366 članova. Iseljenici su uglavnom bili iz okoline Nikšića, Drobnjaka, Pive, Uskoka, Šaranaca i Bjelopavlića.

Novi Zakon o naseljavanju u Srbiji (3. I 1880), dao je bolje mogućnosti za naseljenje u krajevima koje je Srbija dobila u potonjem ratu. Između ostalog njime je bilo predviđeno da jedna porodica može dobiti najviše 4 hektara za obrađivanje i 200 m2 za podizanje kuće, ali je doseljenik morao biti 15 godina na dodijeljenoj zemlji da bi tek nakon toga postao njen vlasnik. Useljenici su bili oslobođeni svih dažbina za tri godine a vojne obaveze za pet. Najveći dio Toplice, Jablanice, Kosanice i Puste Reke je tako naseljen.

Ove godine u Jablanički srez se iz skoro svih crnogorskih plemena iselilo 35 crnogorskih porodica (a vratilo 5) u Dobrički 33, Prokupački srez 58. Izdato je 190 pasoša, 48 za domaćine porodica sa 277 članova (ukupno 467 duša).

Iseljavanje je dobilo zamah pokreta u 1881. godini, naročito u brdskim plemenima. U martu je srpska vlada odobrila naseljenje 100 porodica iz Vasojevića u novodobijenim krajevima. Sredinom maja odobreno je naseljenje još 50-60 vasojevićkih porodica u Srbiji. Iz podlovćenske Crne Gore prvo su pojedinci išli u Srbiju samo da bi našli mjesto za naseljenje, a zatim su se vraćali za porodice. Po zvaničnoj evidenciji ove godine je izdato 460 pasoša iseljenicima sa prostora tadašnje Crne Gore, od kojih 320 za porodice sa 1625 članova i 320 domaćina. Najsiromašnijim nijesu naplaćivani pasoši (122). Naredne 1882. godine, iako iseljavanje u Srbiju nije prestajalo, iselilo se nešto manje emigranata nego prethodne. Pokret za iseljavanje je posebno zahvatio Moraču, okolinu Podgorice i Rovca.

Rovački i bratonoški kapetani su molili da se zabrani izdavanje pasoša plašeći se da plemena ne ostanu pusta. No ubrzo je uslijedila odluka srpske vlade da se iz svojih razloga zabrani dalje useljavanje. Neke grupe su vraćene sa granice, dok je nekima branjen ulaz iako su već bile prešle granicu. Obrazloženje je bilo da Srbija nema više zemlje koju bi mogla da podijeli iseljenicima, pogotovo ako su bez sopstvenih sredstava za izdržavanje.

Serdar Jole Piletić

Međutim, i pored zabrane crnogorski iseljenici su stizali u Srbiju, o čemu govore različiti izvori (294 pasoša, od kojih 195 za porodice, sa 1084 člana). Ustanovljeno je da se u  ovoj godini naselilo 308 crnogorskih porodica u Kosaničkom srezu Topličkog okruga.

Zabrana useljavanja Crnogoraca u Srbiju važila je i u 1883. godini, ali ovoga puta nijesu bili raniji razlozi, već politički – promijenjena politika Obrenovića prema Crnoj Gori i njenoj dinastiji, zbog dolaska Petra Karađorđevića na Cetinje i udaje Zorke, ćerke knjaza Nikole, za njega. Pa i pored toga i ove godine je bilo iseljavanja, o čemu svjedoče 69 izdatih pasoša.

Podozrenje prema crnogorskim doseljenicima se pojačalo nakon izbijanja zaječarske bune. Milan Obrenović je u tome vidio umiješanost knjaza Nikole, pa se preko siromašnih porodica svetio svima, i knjazu, i Crnoj Gori, ne dozvoljavajući njihovo naseljavanje, a proganjajući one porodice koje su se tamo već bile naselile. On je, paranoično, u tome vidio zavjeru protiv njega. Pa i pored toga u Srbiju je nekako prešao 41 pojedinac iz više crnogorskih plemena. U toku naredne 1886. godine, i pored toga što se prilike nijesu promijenile izdata su 24 pasoša za odlazak u Srbiju. Preselilo se 7 porodica sa 50 članova. Crnogorska vlast je zatim privremeno zaustavila izdavanje pasoša za Srbiju, dok je na snazi još bila naredba „da se Crnogorci ne puštaju u Srbiju“. Pa ipak su porodice koje su uspjele da pređu naseljene u Moravičkom srezu, a u Dobričkom je naseljeno 26 porodica, 27 u Topličkom i 13 u Vranjskom okrugu.

Iako se odnosi između Crne Gore i Srbije nijesu poboljšali ni 1887. ipak se siromašno stanovništvo spremalo da masovno prelazi u Srbiju, čak i iz Zete i Ulcinja. Pasoši radi naseljenja nijesu izdavani do sredine ljeta, ali pod pritiskom izgladnjelog stanovništva crnogorska vlast je morala da popusti. U avgustu i septembru bila su izdata 674 pasCrnogorska porodicaoša (od kojih 124 pojedincima – radi preseljenja ili zarade) a 550 za porodice, sa 2.624 člana, iz raznih krajeva Crne Gore. Po izričitoj naredbi kralja Milana, koji se u to vrijeme nalazio u Beču, prema austrougarskom izvještaju, oko 2.000 Crnogoraca i još 194 porodice iz Banjana bilo je „primorano da se sa srbijanske granice vrati svojim kućama“. Iseljenici su se vraćali u većim grupama. Pa ipak srpske vlasti su dozvolile useljenje 200 porodica samo zato da ne bi imale troška oko povratka.

Crnogorska porodica

I 1888. veliki broj crnogorskih porodica želi i nastoji da se preseli u Srbiju. Ove godine je pošlo 125 iseljenika, od kojih 19 na čelu porodica, sa 64 člana, bilo je i manjih grupa. Naseljavani su u Toplici i Vranjskom okrugu.

Nova faza u crnogorskim iseljavanjima nastaje nakon abdikacije kralja Milana, 22. februara 1889. godine, u vrijeme čije vladavine su odnosi između Crne Gore i Srbije „bili lošiji nego ikada ranije“. Animozitet prema knjazu Nikoli, njegovoj dinastiji i Crnoj Gori išao je toliko daleko da je čak, 1897. Srbijansko Ministarstvo unutrašnjih dela izdalo pismenu naredbu kojom je bilo zabranjeno useljavanje u Srbiju „Ciganima i Crnogorcima, da se odmah proteraju čim bi se pojavili“.

Čak su i đaci bili „bezdušno gonjeni“. („Glas Crnogorca“, br. 77, 14. IX 1919, 4). Od abdikacije kralja Milana pa u narednim godinama nastupilo je najmasovnijeiseljavanje crnogorskih porodica u Srbiju. U početku se prelazilo sa ispravama i bez njih, na svoju ruku, u manjim grupama, sve do sporazuma srpske i crnogorske vlade i nastavka prijateljstva između dvije zemlje.

Mnogo porodica je od avgusta tražilo pasoše za iseljenje, ali bojazan da će iseljenici biti vraćeni sa granice i dalje je bila prisutna. Za to vrijeme je izdat 521 pasoš, od kojih su se 358 odnosila na porodice, sa 1691 članom iz skoro svih crnogorskih plemena i krajeva, za što postoje podaci, kao i o broju iseljenika. Tri posljednje nerodne godine (1887-1889) dovele su u težak, skoro bezizlazan položaj i crnogorsku državu i njeno siromašno stanovništvo koje se borilo za opstanak igolu egzistenciju, videći u iseljavanju jedini izlaz. Crnogorska vlada je željela da se u Srbiji naseli nekoliko hiljada njenih podanika, a srpskoj vladi je bilo u interesu da u datim prilikama što prije naseli rijetko naseljena područja uz tursku granicu, a za to su upravo crnogorski iseljenici bili najbolje rješenje,pogotovo u novodobijenim krajevima. Konačno, srpska vlada je bila riješena da primi više stotina crnogorskih porodica, imajući u vidu i razloge crnogorske države, za spas njenog „namnoženog naroda“, uprkos slabljenju njene odbrambene moći.

Srpska vlada je odgovorila na obraćanje crnogorske vlade „da su vrata Srbije otvorena braći iz Crne Gore“. Time je otpočelo sporazumjevanje dvije vlade o preseljenju i naseljenju nekoliko hiljada Crnogoraca na prostor srpske države. Srpska strana je obećavala gostoprimstvo, bratsko utočište i zakonsku zaštitu porodicama i pojedincima koji bi dolazili radi zarade.

Zapravo 1889. treća zaredom nerodna godina dovela je Crnu Goru i njeno stanovništvo u očajan, bezizlazan položaj tako da je za veliki broj porodica trebalo naći izlaz u iseljavanju u Srbiju, dok su pojedinci radi zarade sami za sebe snosili odgovornost. Prvima je trebalo obezbijediti smještaj i naseljenje a drugima omogućiti slobodan ulaz u Srbiju. Trebalo je popisati oko 10.000 najsiromašnijih iseljenika, a za iseljenje je bilo zainteresovano znatno više. Srpska vlada je krajem septembra (1889) odgovorila da može primiti samo 6.000 crnogorskih žitelja, a stanje i preko toga broja je za mnoge bilo beznadežno.

Porodica Jevrema Bakića, 1891. godine

Određene su tri grupe iseljenika da krenu jedna iza druge, u određenim razmacima. Tek kad se prva nastani, mogla je krenuti druga grupa. Knjaz Nikola je tražio da srpska vlada primi još 2.000 stanovnika iz Vasojevića koji su bili ugroženi zbog velikih kiša.

Sve porodice koje su se nadale preseljenju nijesu mogle poći u Srbiju. Zato su upisivane samo krajnje siromašne porodice, one koje nijesu imale ništa. Ipak, za iseljenje su popisane 1924 porodice sa 12.263 člana (iz Župe, Lukova, Trepača, Rudina, Nikšića, Banjana, Drobnjaka, Jezera, Pive, Golije, Grahova, Bjelopavlića, Pipera, Zete, Kuča, Bratonožića, Vasojevića i Kolašina). Ali zbog prekobrojnosti prijavljenih bilo je problema, kao i određivanja koja je od koje siromašna porodica siromašnija, a sve su bile siromašne i nuždene.

Popisani su iz pojedinih krajeva (Kolašin, Morača, Vasojevići) morali čekati drugu priliku za iseljenje, pošto je bilo teško svesti broj zainteresovanih na 6.500 lica. Preseljenje je trebalo da se organizuje prije zime. Zaista, bez obzira na sve razloge, strašan je osjećaj pratiti toliko naroda čak i u bratsku zemlju. Trebalo je da primanje bude u većim grupama, u razmaku od 7 dana. Određeno je da se sve porodice nasele u Toplički okrug.

O samom odlasku „Glas Crnogorca“ je zabilježio dirljive i dramatične trenutke Crnogorska porodica iz Konjuha u Vasojevićima u Nikšićkom okrugu prilikom rastanka i opraštanja iseljenika sa svojom rodbinom, komšijama i zavičajem: „Eto, tako je ova naša varoš danas ostala turobna, i sjetna kao iza kakve izgubljene bitke, poplave ili paljevine…“ A stara latinska sentenca kaže: „Domovina se ne voli ni što je mala ili velika nego što je naša“.

U prvoj iseljeničkoj grupi bilo je 186 porodica, sa 1393 člana. A krenula je prema Pljevljima iz Nikšića 11. oktobra 1889. godine. U grupi je bilo 128 vojnika i podoficira, a samo je 12 bilo pod oružjem. Druga grupa je brojala 266 porodica sa 1356 članova („izZetske brigade“ 163 porodice sa 820 lica, iz Pipera 73 sa 376 članova a iz Bjelopavlića 30 sa 160 članova“). Prelazak preko Sandžaka imao je brojne opasnosti, pogotovo od turskih napada.

U trećoj grupi iseljenika bilo je 320 porodica sa 2091 članom („1107 muških i 984 ženskih, 865 punoljetnih i 1226 maloljetnih“). Iseljenici su bili iz Pive, Drobnjaka, Jezera i Šaranaca. Grupa je, na putu prema Pljevljima, prešla tursku granicu na Lever Tari 31. oktobra. Četvrta grupa je imala 289 porodica, sa 1997 članova, a činili su je iseljenici iz Nikšićke Župe, Lukova i Nikšića.

Ukupno, u sve tri grupe bila je 1.051 porodica sa 6837 članova. Pošto se ovim grupama pridružio usput manji broj iseljenika, u Srbiju ih je stiglo više nego što je dogovoreno. Međutim, u Crnoj Gori je bilo još oko 1200-1400 porodica kojima je iseljavanje bilo jedini spas ili odlazak na zaradu. Posebna je priča organizacija dočeka, raspoređivanje naseljenika, ali i lijepi odnos turskih vlasti u Sandžaku prema iseljenicima.

Prihvatanje iseljenika je vršeno na Javoru od 21. X do 21. XI. O tome su pisale Srpske novine i Glas Crnogorca za 1889. godinu, sa detaljnim opisom njihovog dolaska i naseljenja. Druga grupa iseljenika je raspoređena u Kosanički srez, privremeno smještena u vojnim barakama i praznim zgradama i sa detaljnim rasporedom naseljenja po selima.

Crnogorska porodica iz Konjuha u Vasojevićima

Treća grupa je na srpsku granicu stigla 4. novembra i kasnije naseljena u Jablaničkom srezu, a četvrta je na granicu stigla 21. novembra i upućena u Toplicu. Na kraju, po prijemu na srpskoj teritoriji, u Srbiju je stigla 1081 porodica sa 7235 članova, razlika u broju prilikom polaska u Crnoj Gori i dolaska u Srbiju je otuda što se grupama usput  (najviše trećoj) pridružilo 360 lica. Putovanje je trajalo 10-12 dana. U Srbiji je formiran, u Beogradu, Glavni odbor bratske pomoći za pomoć crnogorskim iseljenicima, koja se sastojala u novcu, hrani, pokućstvu, alatu za rad, kupovini priplodnih grla stoke. Postojale su 52 odbora po raznim srpskim mjestima i u inostranstvu.

Tako je ova akcija preseljavanja Crnogoraca u Srbiju uspješno završena, uprkos raznim teškoćama. I pored nastojanja crnogorske kod srpske vlade da primi još nekolike hiljade siromašnih crnogorskih iseljenika, doseljavanje novih grupa porodica iz Crne Gore nijedozvoljeno. No i pored toga pojedine manjegrupe porodica su ipak prelazile srpsku granicu i nijesu vraćane.

Na osnovu pasoške knjige za 1890. godinu u Srbiju je pošlo 247 pojedinaca, od kojih52 na čelu porodica sa 277 članova, iz desetak plemena i krajeva Crne Gore, ali ne na trošak srpske vlade nego svaka o svome kruhu i ruhu. I sljedeće godine (1891) crnogorske porodice su u grupama prelazile u Srbiju, uz apel srpske vlade crnogorskoj da onemogući masovniji prelazak bez prethodne dozvole srpskih vlasti, jer nijesu mogli da snose troškove oko crnogorskih iseljenika, tako da biih vraćali sa granice. Pa ipak manje grupe su prelazile, uprkos traženju turskih vlasti da se plati prelaz preko njihove teritorije, a bilo je i ubistava. Uprkos brojnim zahtjevima za iseljenje u Srbiju siromašnog stanovništva, crnogorska vlada je odlučila da zabrani izdavanje pasoša za odlazak Crnogoraca u Srbiju radi naseljenja ili zarade. Ali nađen je neki način da Crnogorci ipak odlaze u Srbiju, sa pasošima i na sopstveni rizik i odgovornost.

Takođe, po pasoškoj knjizi za 1891. godinu u Srbiju je pošlo 396 iseljenika, od kojih 122 na čelu porodice, sa 566 članova, samo od maja do avgusta, iz katunskih i drugih crnogorskih plemena. U 1892. iseljavanje je i dalje teklo, ali je bio posebno utvrđen način za pojedince a posebno za porodice. Porodicama sa više članova zemljište je dodjeljivano u Kosaničkom srezu, blizu ranijih doseljenika.

Broj crnogorskih porodica koje su tražile naseljenje stalno je rastao, uprkos pomenutim ograničenjima i zabranama. Za Srbiju su ove godine, po pasoškoj knjizi, izdata 504 pasoša, od toga 36 za porodice sa 142 člana (iz Katunske nahije, Nikšića, Pive, Drobnjaka, Župe, Kolašina, Bjelopavlića, Grahova, Lukova, Rovaca i Oputnih Rudina). Iseljenici su išli preko Bosne, pod nadzorom austrougarskih vlasti, uz dozvolu Zemaljske vlade u Sarajevu. Pored onih koji su išli radi naseljenja ili zarade među ovom grupom bilo je i nekoliko crnogorskih političkih emigranata.

Ograničenje useljenja u Srbiju teško je padalo siromašnim porodicama, ali su se mnoge dovijale da zaobiđu stroge propise. U sljedećoj 1894. godini opet je došlo do zategnutih crnogorsko-srpskih odnosa, čemu su pored dinastičkih sporova i animoziteta doprinosili i crnogorski politički emigranti koji su u Srbiji bili sve brojniji. Srpske vlasti su odbijale da prime nove porodice iz Crne Gore. Prema grupi novodoseljenih Crnogoraca u Kosaničkom srezu vlast je rđavo postupala, ali ne i narod. I dalje se išlo radi zarade u Senjski rudnik.

Crnogorska porodica 1920. godine

Iako su crnogorske vlasti slale samo porodice i pojedince koji su bili krajnje siromašni i nuždeni, u 1895. srpske vlasti su ih vraćale sa granice, ali su neki nalazili način da ipak uđu u Srbiju. U aprilu 1896. godine srpska vlada je povukla zabranu ulaska Crnogoraca u Srbiju, tako da su se zahtijevi za iseljavanje nastavili i u 1897. godini. Međutim, u početku jula 1896. godine srpska vlada je donijela novo rješenje o zabrani doseljavanja porodica iz Crne Gore, pod izgovorom da nema više zemlje za naseljavanje Crnogoraca, a da će svi koji krenu biti vraćeni sa granice.

Pa ipak poneke porodice i pojedinci su kretali na sopstveni rizik. Tome je uveliko doprinio povratak kralja Milana u zemlju iz egzila. Međutim, raspoloženje za iseljavanje iz Crne Gore u Srbiju nije jenjavalo ni 1899. Došlo je do zabrane viziranja crnogorskih pasoša, a poslije atentata na kralja Milana došlo je i do progona Crnogoraca u Srbiji i prekida diplomatskih odnosa između dvije zemlje. Poneki su prelazili samo sa turskim teskerama. Tako je ostalo i u 1901. i 1902. godini i pored brojnih zahtjeva za iseljenje u Srbiju najnužnijeg siromašnog stanovništva. Takav stav srpskih vlasti u nekim političkim krugovima i u narodu nije nailazio na odobravanje, pošto se znalo da se Crna Gora baš u to vrijeme nalazi u izuzetno teškoj ekonomskoj situaciji.

Pa i pored svega toga izvjestan broj porodica je ipak uspio da pređe u Srbiju, dok su  neke vraćane sa granice. Sredinom novembra 1902. srpska vlada je izjavila da neće primati nikoga radi naseljenja, izuzev onih koji imaju uvjerenje da će dobiti zemlju. A u Srbiju su htjeli da pođu baš oni koji su ostali bez išta i u iseljenju vidjeli jedini spas. Mnogi od njih su sve prodali, čak i svečano crnogorsko odijelo, samo da bipošli u Srbiju, ali ih je na granici čekalo razočarenje – vraćanje natrag, pa se ranija ljubav pretvarala u animozitet.

Ni 1903. godine, do Majskog prevrata, srpska vlada nije bila voljna da primi ni manji broj siromašnih porodica iz Crne Gore, čak su mnogi vraćani sa granice. Neposredno nakon prevrata u Srbiju su išli samo pojedinci radi zarade, ali ne i porodice. Međutim, od sredine godine stanje počinje da se mijenja. Od tada do kraja godine u Srbiju je pošlo 618 lica, uglavnom iz crnogorskih plemena, ali još uvijek nije bio sasvim organizovan prijem preseljenika. Zbog masovnosti zainteresovanih i manije seljenja, crnogorska vlada je naložila oblasnim upravama da za određeno vrijeme sasvim obustave„izdavanje biljeta za pasoše“. Oni koji su ipak pošli radi zarade, a nijesu vraćeni sa granice, kao nekvalifikovana radna snaga radili su kao zemljoradnici, na putevima, u kamenolomima i rudnicima. Porodicama je bilo omogućeno da jedna ili više njih i dalje odlaze u Srbiju, ali samo onim najnužnijim. Neke porodice su bile sa puno đece, uglavnom iz sjeverozapadnih krajeva Crne Gore: Grahova, Banjana, Golije, Pive, Uskoka, Jezera, Drobnjaka, Nikšića i drugih mjesta. Austrijski izvori govore da se 1904. radi o masovnom iseljavanju iz Crne Gore.

Po turskim podacima u Crnoj Gori su od marta do decembra 1904. godine izdate 193 dozvole za preseljenje u Srbiju, za 1138 lica. Zna se da je, po drugim podacima, od aprila do kraja godine odselilo 179 porodica sa 2178 članova i 312 iseljenika bez porodica, dok je austrijski konzulat odobrio 1135 viza za prelazak crnogorskih iseljenika u Srbiju, a iseljavalo se iz svih krajeva Crne Gore, osim primorja. Čak je i mnogo đece dobio pasoše radi školovanja. Sredinom januara 1905. u Kosanički srez je stigla grupa od 25 crnogorskih porodica, dok su druge stalno pristizale, uglavnom iz sjevernog dijela Crne Gore. Za prva četiri mjeseca u Srbiju je pošlo 66 iseljenika, od čega su njih 39 bili na čelu porodica sa 270 članova. Iseljenici su bili iz središnjeg i sjevernog dijela tadašnje Crne Gore. I 1906. godine iz crnogorskih brdskih plemena teklo je masovnije iseljavanje.

Grupa dobrovoljaca naseljenih u Vojvodini iz Prvog svjetskog rata

Samo u Topličkom i Vranjskom okrugu naselilo se 2820 lica iz raznih krajeva Crne Gore. Te godine su se oko 300 porodica iz Vasojevića (okolina Berana), pod pritiskom turskih vlasti, iselile u Srbiju. Ali više nije bilo zemlje za naseljavanje, čak ni u Vranjskom i Topličkom okrugu. Oko 40 porodica iz Polimlja, zbog turskih zuluma, pokušalo je 1908. godine da pređe u Srbiju, ali pokušaj nije uspio. Sljedeće godine nekoliko porodica, sa više članova, iz Drobnjaka, Vasojevića i Bratonožića, dobile su zemlju i naselile se u Jablaničkom srezu.

Ranija zabrana doseljavanja crnogorskih porodica u Srbiju, osim pod strogo propisanim uslovima i ograničenjima, ostala je na snazi i 1910. i 1911. godine. Dalje iseljavanje je stalo zbog ratnih prilika 1912/1913. godine, ali je ono nastavljeno poslije balkanskih ratova.

Krajem 19. i početkom 20. vijeka u Srbiji se školovao znatan broj đaka i studenata iz Crne Gore. Uoči balkanskih ratova bilo je oko 300-400 mladića. Takođe, u to isto vrijeme, u Srbiji je, posebno u Beogradu, bila brojna crnogorska politička emigracija, čije je djelovanje kulminiralo u dvije tzv. afere – „Bombaškoj“ (1907) i „Vasojevićkoj“ (1909). Najviše iseljenika, u toku posljednja dva vijeka, sa današnje teritorije Crne Gore, po Petru Šobajiću, naselilo se u zapadnoj Srbiji, Podrinju, užičkom kraju, oko Valjeva, u Podgorini, Kolubari i Tamnavi, oko Rudnika, Beograda, u Dragačevu, Gruži i drugim krajevima. Iseljenika iz Crne Gore ima i u istočnoj Srbiji, Soko Banji, u Petrovom Selu pored Dunava, u Toplici i okolini Leskovca. U okolinu Kragujevca doselile su 54 porodice, u Jasenici u Šumadiji 50 porodica.

***

Crna Gora je u Prvom svjetskom ratu doživjela, 1916. godine, tragični slom i, ostavljena i izdana od saveznika, položila oružje – prvi put u svojoj istoriji. Nakon rata Crna Gora je krajem novembra 1918. godine nasilno prisajedinjena Srbiji, odlukama tzv. Podgoričke skupštine, nelegalne i nelegitimne, i tako obezdržavljena ušla u Kraljevinu Srba,Hrvata i Slovenaca, prvo u okviru Zetske oblasti, pa Zetske banovine.

Svadba crnogorskih kolonista u Rati u Vojvodini, 1932. godina

U vremenu od 1919. do 1941. godine tekla su i dalje iseljavanja crnogorskog stanovništva u mnoge zemlje u svijetu, a u okviru nove države u Vojvodinu i na Kosovo i Metohiju.

U Vojvodinu su se najviše iseljavali crnogorski ratni dobrovoljci, solunci i pojedinci odani ideji ujedinjenja. Kolonizacija Crnogoraca u Vojvodinu tekla je u okviru agrarne reforme i kolonizacije u Kraljevini SHS/Jugoslaviji, nakon čega su crnogorski kolonisti stizali u novi kraj, u novi način života. Crnogorci su tražili mjesto za življenje i bolje uslove za život, a država je imala cilj da izmijeni etničku strukturu toga prostora i obezbjeđenje nesigurnih granica prema Mađarskoj i Rumuniji.

U ovome periodu kolonizovano je oko 1000 porodica, skoro podjednako u Bačkoj i Banatu, a u Sremu oko 50 porodica. Od broja iseljenih porodica 20 % je bilo sa primorja, a najviše iz Brajića, Maina i Paštrovića. Ostale su uglavnom bile iz okoline Nikšića, Cetinja, Danilovgrada i Podgorice. Najmanje ih je bilo sa sjevera Crne Gore. Ne zna se tačan broj kolonista naseljenih u Bačkoj i Banatu. Stvorena su i nova naselja u kojima su, zajedno sa drugim kolonistima, živjeli i Crnogorci, u njihovim zasebnim djelovima.

Oni su, iako preseljeni iz jednih životnih uslova u druge u bačkoj i banatskoj ravnici čuvali duh Crne Gore. Spiskovi kolonista pokazuju iz kojih su sve crnogorskih krajeva. Živjeli su u malim crnogorskim zajednicama „rasutim u bačkim i banatskim kolonijama“. Neki su dobili zemlju, dok su drugi umjesto zemlje dobili državne obveznice na otplatu od 30 godina.

Porodica Vasa Aleksića u Rati u Vojvodini 1941. godine

Znatan dio crnogorskih kolonista i studenata u Bačkoj bile su zahvatile ljevičarske ideje, neki su učestvovali u revolucionarnom pokretu Vojvodine. Crnogorski i drugi kolonisti su prilikom mađarske okupacije Bačke u aprilu 1941. godine bili izloženi masovnim progonima i stradanju, a internirani su u logorima Barč i Šarvar u Mađarskoj (284 kolonista). Ova iseljenička populacija je dala 4 narodna heroja i preko 40 revolucionara i poznatih ličnosti.

***

U crnogorskoj iseljeničkoj hronici nakon Drugog svjetskog rata naročito je značajno, i dominantno, iseljavanje odnosno kolonizacija Crnogoraca u Vojvodinu, u periodu 1945-1948, koju je jugoslovenska socijalistička država sprovodila planski i organizovano.

Naime, pored stalnih uzroka koji su Crnogorce primoravali na iseljavanja (siromaštvo, oskudica, nedostatak prostora za življenje, veliki natalitet itd), ovdje su postojali i neki državni razlozi pošto se veliki broj njemačkog stanovništva tzv. folksdojčera i drugih kolaboracionista, plašeći se odmazde za saradnju sa okupatorom i za pogromaški odnos prema slovenskom stanovništvu, povukao sa njemačkom vojskom, masovno napustivši svoje kuće i imanja u Sremu, Banatu i Bačkoj.

Nova Federativna Narodna Republika Jugoslavija, kao jedna od saveznica u antifašističkoj pobjedničkoj koaliciji, morala je tu prazninu da popuni stanovništvom kojemu je bio neophodan ne samo prostor za život nego i onim koje je toj državi odano i koje je svojim učešćem u Narodnooslobodilačkoj borbi zaslužilo da bude nagrađeno boljim uslovima za život. Tako je, pored stanovništva iz drugih krajeva Jugoslavije, na prostor Vojvodine, u više mjesta, kolonizovan veliki broj crnogorskih porodica (6681) ili 38.450 građana.

Nakon donošenja Zakona o agrarnoj reformi (23. avgusta 1945. godine) pristupilo se njegovom sprovođenju. Prema tom zakonu i usvojenim kvotama Crnoj Gori je dato da ima pravo da kolonizuje 7.000 porodica.

Prednost su imali borci i njihove porodice iz Crne Gore, žrtve fašističkog terora i porodice koje su bile materijalno najugroženije. Nakon stvaranja pravno-tehničkih preduslova za kolonizaciju, otpočela je masovna seoba, odnosno „koordinirani transport kolonista“. Vrlo je zanimljivo kako je bio organizovan njihov prevoz i putovanje do Vojvodine, a posebno atmosfera prilikom odlaska iz rodnog kraja i na samom putovanju.

Opraštanje sa zavičajem i svojima bilo je vrlo dirljivo, s puno emocija, patnje, bola i tuge. Bile su to sudbonosne odluke za ljude koji se nijesu odvajali od svoga kraja, kuće, ognjišta i rodbine. Bio je to odlazak u nepoznato, u neizvjesnost, ali s nadom i vjerom u bolji život. Bilo je kolebanja, ali se ipak kretalo na put, uz suze a često i kolež, kao da se ide preko okeana. Međutim, kao uvijek i u svemu, i ovaj događaj pratila je pjesma:

Crnogorska kolonistička porodica u Vojvodini, 1935. godina

„Virpazare na tri mosta,

u tebe mi želja osta…“

ili:

„Bog ubio Vojvodinu – što

rastavi omladinu“.

Zapisano je: „Ređaju se stihovi, ječi pjesma, pišti voz, liju se suze. Gorštaci odlaze u ravnicu, u obećanu zemlju Vojvodinu. Ovakvi odlasci i opraštaji sa rodnom grudom bili su manje ili više uobičajena slika u svim krajevima Crne Gore odakle je stanovništvo masovnije kolonizovano u Vojvodinu“.

Prva grupa kolonista je krenula iz Barskog sreza, uglavnom Crmničana, vozom „Ćirom“, u kasnu jesen 1945, a potom sljedeće grupe u naredne tri godine. Takođe, i država je sa svoje strane organizovala svečane ispraćaje onih koji su se odlučili na kolonizaciju u Vojvodinu. Iz vagona su se uvijek čule pjesme momačke i đevojačke, od kojih su neke sačuvane.

Put je trajao od 7 do 9 dana, a u nekim vanrednim okolnostima i po petnaestak. U Vojvodini su od 1945. do 1948. godine, pored porodica iz Crne Gore, kolonizovane i crnogorske porodice iz drugih krajeva Jugoslavije: iz Srbije, (Petrovo Selo kod Kladova, Toplica i Gornja Jablanica), sa Kosova i Metohije, iz Makedonije i iz drugih republika Jugoslavije.

Crnogorci iz Crne Gore su masovno kolonizovani u 15 većih naselja, a u manjem broju u još 44 naselja. – ukupno 59. Planirano je da se kolonizaciona kvota za Crnu Goru raspodijeli prema srezovima: Nikšić (1200 porodica), Cetinje (1000), Šavnik (1000), Titograd (600), Pljevlja (600), Kolašin (500), Danilovgrad (450), Bijelo Polje (450), Herceg Novi – Kotor (350), Berane (300), Andrijevica (300) i Bar – Ulcinj (250 porodica). Kolonizacija je usmjeravana u planirana mjesta u srednjoj Bačkoj. Crnogorci su imali na raspolaganju 7.860 useljivih napuštenih kuća. Stari i Novi Vrbas naseljavali su kolonisti iz Nikšićkog sreza, Stari i Novi Sivac iseljenici iz Pljevaljskog i Bjelopoljskog sreza, Sekić (novi naziv Lovćenac) i Feketić naseljavali su iseljenici iz Cetinjskog, Bokokotorskog i Barskog sreza; Bačko Dobro Polje je namijenjeno iseljenicima iz Šavničkog sreza, Veprovac (Kruščić) predviđen je za iseljenike iz Kolašinskog sreza; Toržu (Savino Selo) dobili su iseljenici iz Beranskog i Andrijevačkog sreza; Crvenku su naselili kolonisti iz Danilovgradskog sreza; Pašićevo (Zmajevo), Nove i Stare Šove (Ravno Selo) kolonizovali su iseljenici iz Podgoričkog sreza.

Kulu, koja je bila administrativni centar cjelokupne kolonizacije Crnogoraca u Vojvodini, kolonizovali su iseljenici iz svih crnogorskih srezova. Prvi voz sa kolonistima iz Crne Gore stigao je u Vrbas početkom septembra 1945. a u Sekić i Toržu u oktobru, kao i u ostala predviđena mjesta. U novembru i decembru uslijedila su još dva iseljenička talasa iz Crne Gore. Ali je velika hladnoća prekinula kolonizaciju, pa je ona nastavljena u martu 1946. godine. A proces doseljavanja se nastavio tokom 1946. i 1947. godine. Kolonistima iz Crne Gore priključeno je i 460 predratnih crnogorskih kolonističkih porodica sa Kosova i Metohije. Pretpostavlja se da se između 600 i 700 crnogorskih porodica vratilo u Crnu Goru u toku same kolonizacije ili u njenim prvim godinama. Na popisu iz 1948. godine 30.589 kolonista u nacionalnom smislu pisali su se kao Crnogorci.

Po prispjeću u Vojvodinu, kolonistima je dodjeljivana, po odluci Komisije pokretna i nepokretna imovina utvrđena zakonskim propisima i kriterijumima. Svaka porodica je dobila rješenje o kolonizaciji od saveznog Ministarstva kolonizacije DFJ, s naznakom posjeda, pravom na uknjiženje i zabranom otuđenja za 20 godina.

Crnogorci iz Petrova Sela kod Kladova naseljeni su u dva naselja u Banatu, Crnogorci iz Toplice kolonizovani su masovno u Parabuću – Ratkovu, a naseljeni su u još 12naselja (24 porodice sa 106 članova). Crnogorci iz Gornje Jablanice su masovnije naseljeni u Srpskom Miletiću (sa 206 porodica), Crnogorci s juga Srbije, iz ostalih srezova Leskovačkog i Topličkog okruga su se takođe iseljavali u Vojvodinu.

Nadgrobna ploča Milice Leković u Rati u Vojvodini

Crnogorci sa Kosova i Metohije su uglavnom bivši kolonisti između dva svjetska rata, a kao izbjeglice u Crnu Goru su došli na početku Drugog svjetskog rata. A tretirani su i naseljavani kao kolonisti iz Crne Gore. Oni broje manje od 300 porodica. Takođe, i Crnogorci iz Makedonije su bivši kolonisti između dva svjetska rata. Oni su naseljavani u mjestima đe je bila njihova rodbina iz Crne Gore ili plemenici. Najviše ih je naseljeno u Crvenki (24), u Bačkom Dobrom Polju (više desetina), Savinom Selu (5). Broj Crnogoraca iz ostalih jugoslovenskih republika kolonizovanih u Vojvodini je mali i naseljeni su u mjestima koja su masovno naseljena Crnogorcima. Kolonističke porodice su masovnije naseljene u sljedećim mjestima: Bačko Dobro Polje 508,sa 508 članova, Crvenka 529 sa 2721 članom, Feketić 386, sa 1950 članova, Kula 351, sa 762 člana, Ravno Selo 354, sa 2002 člana, Novi Sivac 421, sa 2657 članova, Novi Vrbas 762, sa 762 člana, Zmajevo 273, sa 1467 članova, Lovćenac 1065 porodica, sa 5916 članova, Srpski Miletić 201 porodica, sa 1318 članom, Stari Sivac 339 porodica, sa 1895 kolonista, Stari Vrbas 237 porodica, sa 1508 kolonista, Savino Selo 354 porodice, sa 2002 kolonista, Kruščić 372 porodice, sa 2038 kolonista, Zemun 76 porodica, sa 460 kolonista.

Ukupno je iz Crne Gore kolonizovano u Vojvodinu 6043 porodice ili 34.345 kolonista, a iz ostalih republika Jugoslavije 638 porodica, sa 4.103 člana. Ukupno: 6.681 porodica ili 38.450 kolonista. Na popisu iz 1953. godine bilo je 30.516 Crnogoraca, na popisu iz 1961. bilo je 34.782; 1971. je bilo 36.416; 1981. je popisano 43.304; 1991. godine 44.721 i 2002. godine bilo je 35.513 kolonista koji su se tako nacionalno izjasnili.

Međutim, političke prilikei podjele u samoj Crnoj Gori, odnos srpskih vlasti i „srpskih“ Crnogoraca odražavaju se i na crnogorske koloniste u Vojvodini, kao i na cijelu današnju dijasporu u Srbiji, tako da je smanjen broj onih koji se nacionalno izjašnjavaju kao Crnogorci. Stariji slojevi crnogorskog stanovništva su u Srbiji asimilovani, a njihovi potomci, najveći dio, imaju samo mutnu svijest o „crnogorskom poreklu“.

U sadašnje vrijeme crnogorski iseljenici koji se nacionalno osjećaju Crnogorcima imaju Nacionalni savjet i udruženja u pojedinim srpskim gradovima. U tom pogledu je posebno aktivno Društvo „Krstaš“ u Lovćencu. Inače, Lovćenac je danas nezvanični centar ukupne crnogorske dijaspore u Srbiji u nekolike generacije iseljenika. Srbija je postala njihova druga domovina za koju su crnogorski iseljenici vezali svoj život i sudbinu.

Oni danas predstavljaju most prijateljstva sizmeđu dvije države – Srbije i Crne Gore.

Istaknuta fotografija: Crnogorska porodica