Iseljavanja stanovništva sa prostora današnje Crne Gore na prostor današnje Srbije odvijala su se vjekovima, nekad masovnija a nekad manje masovna. Vremenom se, razumije se, mijenjao i teritorijalno-državni okvir Srbije, kao uostalom i Crne Gore.

Turska osvajanja su od početka 15. vijeka pa nadalje izazvala krupna pomjeranja stanovništva, koje je uglavnom bježalo i selilo se, tražeći sigurnost i spas opstanka, preko Save i Dunava ili duž Dalmacije i u zapadne krajeve. Opustošene krajeve Turci su naseljavali stanovništvom uglavnom iz dinarskih krajeva, iz planinskih oblasti, najviše stočarima. Iseljavanja iz Crne Gore i doseljavanja na prostor Srbije, trajala su i u periodu 1459-1804. dok je još bila pod turskom vlašću. Nova pomjeranja, migraciona kretanja, iseljavanja i doseljavanja, izazivali su česti austro-ugarski ratovi (1593-1606; 1664-65; 1683-1699. – koji je bio prekretnica; 1716 – 1718. nakon koga je sjeverna Srbija bila pod Austrijom do novog rata 1737-1739, kada je, nakon poraza kod Grocke, Austrija morala da Turskoj vrati sjevernu Srbiju, tako da je granica opet bila na Savi i Dunavu. Bile su i dvije velike seobe stanovništva: prva 1690. pod Arsenijem III Čarnojevićem i druga 1739, predvođena Arsenijem IV Jovanovićem Šakabentom. Tim čestim ratovima i migracijama koje su oni prouzrokovali Srbija je bila opustošena tako da je u njoj, u Beogradskom pašaluku, 1721. godine, prema austrijskim podacima, bilo svega 6000 porodica. Taj prostor naseljavale su izbjeglice iz Turske ili je prisilno naseljavano stanovništvo. Doseljavanja u Srbiju, gdje je bilo mogućnosti za naseljavanje, bilo je i sa prostora Crne Gore, što su pokazala metanastazička istraživanja i etnografska istraživanja pojedinih srpskih oblasti i krajeva.

Crnogorac i Crnogorka, crteži oko 1800. godine 

Prvi srpski ustanak (1804-1812. godine) takođe je motivisao na iseljavanja iz Crne Gore, a naročito u vrijeme nakon Drugog srpskog ustanka kada je Hatišerifom 1830. Srbija postala autonomna vazalna kneževina, sve do međunarodnog priznanja svoje nezavisnosti na Berlinskom kongresu 1878. godine. U međuvremenu Srbija je 1868. oslobodila gradove, u kojima je muslimansko stanovništvo bilo većinsko. U Srbiji se u prvoj polovini 19. vijeka vodila organizovana državna akcija „čišćenja od Turaka“ što je uslovilo masovno iseljavanje muslimanskog stanovništva sa prostora na kojima je bilo većinsko u početku 19. vijeka, što je, s druge strane, pružalo priliku za naseljavanje hrišćanskog stanovništva, pa i sa prostora Crne Gore. To masovno iseljavanje muslimanskog stanovništva iz Srbije završeno je uglavnom do 1862. godine. Tako je 1874. od milion i nešto više ukupnog stanovništva Srbije svega bilo oko 1 % ili 140 muslimanskih porodica.

Poslije balkanskih ratova 1912/13. takođe su uslijedila masovna iseljavanja muslimanskog življa iz novooslobođenih krajeva tzv. muhadžira. Osim navedenih i drugih društvenih faktora (veliki priraštaj stanovništva na malim posjedima), iseljavanja stanovništva sa prostora današnje Crne Gore izazivali su iuzrokovali i prirodni faktori. To su prije svega geografski i klimatski uslovi, elementarne nepogode, sušne i kišne godine, i po nekoliko zaredom, što je donosilo veliku glad i prijetilo golom opstanku velikog dijela stanovništva. Uz sve to bili su česti turski napadi, ali i krvne osvete, a od sredine 19. vijeka politički motivi i lični razlozi, kao što je školovanje i slično.

Inače, iseljavanja u Srbiju zahtijevaju vrlo ozbiljnu naučnu obradu. Ovdje se daje samo opšti pregled. Prema turskim defterima iz 15. i 16. vijeka i kasnijim metanastazičkim proučavanjima i etnografskim istpitivanjima vidi se da se u to vrijeme stanovništvo iz Crne Gore selilo u Srbiju i u njoj naseljavalo. Ima nekoliko podataka iz 15. vijeka koji svjedoče o odlascima i seljenjima u Srbiju. Recimo, Miloš Belmužević, ugledni plemić u 15. vijeku u Vojvodinu je došao iz Paštrovića, a prije toga je 1452. bio zapovjednik Meduna, koji je, pošto nije mogao da ga odbrani, predao Turcima. Bio je kasnije zapovjednik mađarske konjice i imao posjede u tamiškoj, bačkoj i čanadskoj županiji. Takođe i Stevan Štiljanović, Paštrović 1498. je prešao u Srem. Učestvovao je u Mohačkoj bici. Proglašen je za svetitelja.

Etnografska istraživanja ukazuju o doseljavanju 1625. godine nekih porodica od Durmitora, na Zlatibor. Selo Belić (Kolubara i Podgorina) je u stvari porodično prezime prve porodice koja je došla iz Riđana u Nikšićkoj Župi 1689. godine, odakle su se sklonili od Turaka.

U selo Rakari (Kolubarski srez) najstarija doseljena porodica su Čarapići, navodno iz Jezera u Drobnjacima, doseljeni pred kraj 17. vijeka. Oko 1790. u selo Rajkovac su doselili iz Drobnjaka. Ovakvih primjera ranog doseljavanja u Srbiju ima dosta, ali ona nijesu sistematski izučena.

U kolubarskom kraju se pri kraju 17. vijeka pominju doseljenici iz Kuča i sa Čeva (zbog krvne osvete), a oko 1700. iz Rovaca.

U selo Kovačice su pri kraju 17. vijeka došli Malešići iz Novoga, u Kotešice. U drugoj polovini istoga vijeka došli su Banjani, a u selo Krčmar iz Rovaca; u selo Leskovice Maleštani iz Malinska u Drobnjaku, pred kraj istoga vijeka. Bilo je u to vrijeme doseljenika iz Pješivaca, Njeguša, Morače, iz Grahova (zbog krvne osvete), iz Pive, sa Čeva i Drobnjaka. U selu Sankovcu su doseljeni Kuči, a u Struganku iz Nikšićke Župe.

U selo Vučkovica (Gornje Dragačevo) doselio se oko 1608. godine neki Crnogorac… Postoje podaci o naseljavanju lepeničkog kraja od 1690. do 1736. i do 1903, s manjim prekidima, kao i o naseljavanju Novopazarskog sandžaka. Nakon pomjeranja srpskog stanovništva preko Save i Dunava povećavala se nenaseljena teritorija na koju su stizali i stanovnici iz Crne Gore. Ta naseljavanja su bila aktuelna nakon Požarevačkog mira u julu 1718. kada je sjeverni dio Srbije pripao Austriji (do 1739). Tamo je u to vrijeme došlo dosta stanovništva iz Crnogorskih Brda, uglavnom stočara. U to vrijeme se stočarsko stanovništvo nije direktno naseljavalo, već se etapno pomijeralo. Iseljavanje nije prestalo ni kada je sjeverna Srbija opet pripala Turskoj (1739). Zbog učešća Kuča i Bratonožića u borbama protiv Turaka, te Vasojevića i Pipera, mnogi su morali da sele zbog turske odmazde. Kuči su i poslije prve pohare (1774) utočište nalazili na Pešteru, u Sjenici, a Čevljani i Kolašinci (1789) u Sokolskoj nahiji.

Nenaseljene površine zemlje su od treće decenije 18. vijeka privlačile siromašne crnogorske iseljenike, posebno u jugozapadnim krajevima. Etnografska ispitivanja jugozapadne Srbije, Šumadije i drugih krajeva svjedoče o doseljavanjima iz Crne Gore u 18. vijeku i prvoj polovini 19. vijeka. Ta ispitivanja su dala dragocjene podatke o porijeklu i približnom vremenu doseljavanja porodica iz Crne Gore, a to su potvrdili i arhivski izvori za neke krajeve.

Osim naseljavanja, crnogorski stočari su u Srbiju odlazili sa stadima na zimovanje, a u proljeće se vraćali, dok su neki i ostajali. Crnogorci su u 18. vijeku selili u zapadnu Srbiju, Podrinje, Podgorinu, Užički okrug, Dragačevo, Gružu, Kolubaru, Tamnavu, Rudnik, Jasenicu itd.

Crnogorac i Crnogorka, crteži s početka 19. vijeka 

Pomenuta izučavanja su ustanovila da su preci velikog broja domova u to i kasnije vrijeme došli iz Crne Gore i Brda. Preci mnogih domova u Srbiji su se naselili prije Prvog srpskog ustanka. U Kolubari i Podgorini bili su već naseljeni doseljenici sa Čeva, iz Nikšićke Župe, Banjana, Drobnjaka i Kuča.

U Užičkoj Crnoj Gori nalazimo Pivljane, u Valjevskoj nahiji Banjane, u Mačvi Pivljane, Drobnjake i Nikšićane; u Tamnavi doseljenike iz okoline Nikšića, Morače i Bjelopavlića; u Šumadiji nalazimo Nikšiće, a u Kosmaju Pipere, u Gruži doseljenike iz četiri nahije, Pive, Žabljaka i Drobnjaka. Drobnjaka ima i u Jagodinskoj nahiji, a u Rudniku su doseljenici iz Nikšićke Župe; Cuca, Drobnjaka, Pive, Rovaca i Vasojevića. U Jasenici i Gruži u to vrijeme nalazimo doseljenike iz Pipera, Bjelopavlića, Drobnjaka i plemena Nikšići. Osim stočara u pomenute krajeve odlazile su manje grupe i pojedinci naročito nakon Prvog srpskog ustanka. Mnogi crnogorski doseljenici su uzeli učešće u njemu. On je označio i prekretnicu, nakon čega teku masovnija iseljavanja u Srbiju. Od tada su masovna iseljavanja stanovništva iz Crne Gore bila okrenuta prema Srbiji, a odlazak na zaradu u Carigrad.

Iseljavanja u Rusiju su se u to vrijeme završila neuspješno, a po mnoge i tragično. Već odmah poslije ustanka, 1804. godine, pohrlilo je siromašno stanovništvo iz pojedinih crnogorskih plemena i krajeva u Srbiju: Vasojevići, Moračani i Kolašinci useljavali su se u Stari Vlah, dolinu Ibra i Šumadijsku Kolubaru, kao i Rovčani, Piperi, Kuči i Bratonožići. U Podrinje  i okolinu Valjeva stizali su Drobnjaci, Pivljani i Banjani, te iz okoline Nikšića. Razlozi za iseljavanje bili su prevashodno ekonomski: nerodne godine, strah od gladi, pomor stoke. Ostavljali su svoja vjekovna ognjišta i naseljavali nedovoljno naseljene prostore i plodna zemljišta. A ustaničkoj Srbiju potrebni su bili i ratnici i radnici. Već prvih ustaničkih godina u Srbiju su se zaputili Moračani, Drobnjaci, Pivljani, Bjelopavlići, Građani i drugi. Iseljavale su se čitave porodice. Veliki turski zulumi i nerodice su već 1812. učinili da se iz Drobnjaka iseli oko 200 porodica.

Od 1815. iseljavanja iz Crne Gore se mogu bolje pratiti jer od tada u Srbiji počinje da se vodi evidencija o doseljavanju i raspoređivanju stanovništva. Išlo se u grupama i pojedinačno. Rad na preseljavanju iseljenika od tada postaje organizovaniji, osobito na njihovom prihvatanju, o čemu svjedoči prepiska između Petra I i kneza Miloša. Prelazilo se uglavnom sa znanjem i odobravanjem crnogorskih i srpskih vlasti. U to vrijeme crnogorski iseljenici su se naseljavali u okruzima: kragujevačkom, moravskom, podrinskom, užičkom i čačanskom. Doseljenici su primani prijateljski i blagonaklono i od naroda i od vlasti, iako se i u samoj Srbiji tih godina teško živjelo.

Petar I je pisao knezu Milošu koje su sve nevolje nagonile Crnogorce da ostavljaju svoja ognjišta i da se naseljavaju u Srbiji. Tako je 1816. zatražio dozvolu za preseljenje nekoliko stotina Crnogoraca u Srbiju. Knezu je odgovaralo da se što više crnogorskih doseljenika naseli iz odbrambenih razloga, zato su raspoređivani uglavnom u graničnom pojasu prema Turskoj. Zna se da je u proljeće 1817. u Srbiju iz Crne Gore prešlo oko 80 porodica. A 1820. Moračani su naseljeni prema bosanskoj granici kod Zlatibora. Godina 1822. bila je i sušna i gladna. Bježeći od „gladne smrti“ i strašne gladi veliki broj Crnogoraca i crnogorskih porodica prešao je u Srbiju, a nastanjivani su u raznim nahijama, naročito u okolini Užica, Čačka i Beograda. To iseljavanje je nastavljeno i naredne 1823. godine. Lokalnim vlastima je bilo preporučeno da vode računa o doseljenicima i njihovim potrebama i problemima. Iako nema podataka, pretpostavlja se da se te godine preselio veliki broj stanovništva sa prostora današnje Crne Gore. Pored drugih nevolja i razloga za iseljenje navodi se najezda marokanskih skakavaca.

Opet je uslijedilo iseljavanje Drobnjaka oko Užica i u Stari Vlah. Iseljavanja su zabilježena i 1829. i 1830. godine. Nakon smrti Petra I odnos kneza Miloša se, iz nekih razloga promijenio, prema Crnoj Gori i crnogorskim iseljenicima i iseljavanju u Srbiju. Crnogorci su se od 1838. godine iseljavali i u novodobijena serdarstva: podunavsko, mačvansko, raško, rasinsko i timočko, pošto je u njima bilo dovoljno zemljeza naseljavanje. Pošto je Hatišerifom 1833. bio ukinut spahijski sistem, seljaci su u Srbijikonačno postali vlasnici zemlje koju su obrađivali. To nije ograničilo doseljavanje. Znatan broj crnogorskih porodica se te godine naselina Zlatiboru, Bukoviku, Jasenici, oko Užica, uglavnom sa prostora Crnogorskih Brda. A naseljavali su se i u Sokolskoj nahiji, odakle je prije toga iseljeno muslimansko stanovništvo.

Cerinjski manastir, crtež

Knez je želio da pojača odbranu zemlje prema Bosni. Naseljavali su se Banjani, Piperi, Đinovići, a 1835. pored Drine. Etnografska ispitivanja navode, ne samo porijeklo stanovništva, nego i broj doseljenika i drugepodatke. Iste godine su u Gornju Moravu i Izmorenik dolazili pojedinci iz Crne Gore zbog straha od krvne osvete. U Loznicu su pristigli Pješivci i Bjelopavlići. Uz Njegoševe pasoše i blagoslov pojedinci ili grupe su odlazili u Srbiju, ali bilo je i onih koji su to činili i bez njegova znanja. Dolazile su porodice sa znatnim brojem članova i naseljavane u Račanskom srezu, u Sokolskom okrugu i Užičkom srezu. Doseljenici su bili iz Katunske nahije i okoline Nikšića. Nakon pohare Grahova od strane Turaka u oktobru 1836. godine 72 lica su prešla u Srbiju i pored epidemije kuge u Turskoj raspoređena u Azbukovački srez. Neki su htjeli da se vrate na Grahovo. Iz Nikšićkog kadiluka se te godine iselilo u Srbiju 60 porodica. Prema popisu iz te godine iselilo se ukupno 69 porodica sa 357 članova, uglavnom iz okoline Nikšića a raspoređeni su u srezovima: kolubarskom, moravičkom, račanskom i crnogorskom, u Sokolskoj nahiji i drugim mjestima.

Ali bilo je dolazaka i bez pasoša. Neki su vraćeni naredne godine u Crnu Goru, pošto tamo nijesu imali mjesta za naseljenje. Srpske vlasti su slale u Brda svoje ljude i pozivale na preseljenje u Srbiju, jer su to zahtijevali interesi srpske države, ne samo odbrambeni nego i ekonomski.

Doseljene porodice 1840. bile su smještene u Jaseničkom srezu, a zemlja im je data u Krajinskom okrugu. Stizali su doseljenici cijelgodine i zbog turskog zuluma (Grahovljani i Banjani). A kretali su prema Srbiji i zanatlije i ljudi bez posla, a bježalo se u Srbiju i od osvetničke ruke zbog ubistva ili otete đevojke. U to vrijeme, zahvaljujući razgovoru koje je Petar II Petrović Njegoš vodio sa predstavnicima srpskih vlasti na Cetinju, pristupilo se iseljavanju organizovanije i iako nije zaključen neki ugovor. Pa i pored toga bilo je neorganizovanih iseljavanja. Iseljavanja iz Crne Gore su postala sve masovnija. U to vrijeme u Srbiji je donesen Zakon o naseljavanju, kojim je regulisan prijem doseljenika, njihovo prihvatanje, kao i njihova prava i dužnosti.

Narednih godina spiskovi stranih podanika po okruzima svjedoče o dolasku crnogorskih porodica: 1838. stigli su Uskoci iz Tušine, a naredne godine u Moravički srez stiglo je 10 porodica iz Vasojevića, a malo kasnije 110 porodica (190 muških i 176 ženskih) – svi sa Njegoševim pasošima, izmučeni, promrzli i gladni. U takvom jednom stanju bila je i druga grupa od 840 nevoljnika iz Crne Gore. Veći dio njih je prešao srpskugranicu i nastanio se u Moravičkom srezu.

Prilikom ulaska u Srbiju obavezan je bio karantin zbog opasnosti od bolesti. U septembru 200 porodica iz Drobnjaka nastanjeno je u Ćuprijskom, Valjevskom i Šabačkom srezu, a iza njih 7 grahovskih porodica sa 45 lica. Te 1839. u Srbiju je stiglo više doseljenika nego za nekoliko ranijih godina. Srpske vlasti su regulisale prava svojine. Zabranjeno je neograničeno zauzimanje zemljišta i uvedeno razgraničenje imanja. Sve je to pospješivalo doseljavanja u narednim godinama.

Knjaz Miloš je do tada bio vrlo naklonjen crnogorskim „ekonomskim emigrantima“. Ali se kasnije taj njegov odnos promijenio. U to vrijeme osim doseljenika u Srbiju sa namjerom da se nasele, sa prostora današnje Crne Gore iz Crnogorskih Brda dolazili su i stočari na prezimu, sa porodicama, goneći i po 1000 ovaca, a u proljeće se vraćali. Naredne godine (1840) doseljenici iz Crne Gore u Srbiju su dolazili sa porodicama, najviše zbog turskih zuluma, uglavnom iz Vasojevića i Drobnjaka, ali i zbog nerodne godine.

Tada je doseljenicima iz Crne Gore bio omogućen dolazak u Srbiju samo ako su od crnogorskih vlasti imali odobrenje za to. Naredne godine prelazile su u Srbiju porodice iz Brda i četiri nahije. Neke je iz martinićkih sela tjerala tzv. „mećava martinićka“. I 1842. godine preselio se veliki broj iseljenika iz Crne Gore, sa Njegoševim potpisom na ispravama. Jedna od masovnijih seoba Crnogoraca u Srbiju počela je 1845. pa sve do 1869. godine. U to, Njegoševo vrijeme, zasnovano je najbrojnije crnogorsko naselje u prvoj polovini 19. vijeka, Petrovo Selo kod Kladova, ispod Miroča. Tad je u maju 1947. oko 70 crnogorskih familija sa 399 članova došlo na srpsku granicu kod Mokre gore na Drini (zapadno od Užica). Od njih je 48 porodica upućeno u Krajinski okrug. Za njihovo nastanjenje vlasti su odredile prostor pored samog Kladova, na mjestu zvanom Donje Butorke.

U proljeće 1848. krenulo se sa gradnjom staništa i obradom zemlje. Pedesetih godina stizale su nove grupe iz Crne Gore. Kasnije 1854/55. godine došlo je do preseljenja Crnogoraca iz Kladova na Miroč, uz saglasnost kneza Aleksandra Karađorđevića. Mjesto se ranije zvalo Novo Selo, ali je po njegovom sinu Petru nazvano Petrovo Selo. Prema prvom popisu iz 1863. u selu je bilo ukupno 82 domaćinstava sa 324 stanovnika, od kojih 193 muških i 131 ženskih, dok je 1866. bilo 95 domova, a 1884. su bila 133 domaćinstva. Iseljenici su iz Ceklina, Bjelopavlića, Cuca, Lješanske nahije, Bajica, Kosijera, Njeguša, Zubaca, Donjega kraja, Velestova, Markovine, Bjeloša, Dobrskog sela, Bokova, Bjelica, Pipera. Od doseljavanja Crnogoraca u Petrovo Selo prošlo je preko 170 godina.

Crnogorci na putu iz Kotora

U 1998. godini, i pored raseljavanja, bilo je u selu 66 domaćinstava sa 166 članova. Useljavale su se u Srbiju stalno po nekolike ili više porodica. U aprilu i maju 1845. uselilo se 49 porodica sa 319 članova, raspoređenih za naseljenje u Krajinski, Crnorečki, Gurgusovački i Aleksinački okrug, u kojima je bilo dosta zemlje. Iza ove grupe stizale su nove i raspoređivane uglavnom u iste okruge, ali i u druge krajeve, a bilo je i onih koji su se vraćali u Crnu Goru. Sljedeće 1846. u Crnoj Gori je vladala glad tako da je više stanovnika bilo primorano da seli u Srbiju, a naseljavani su u Podrinski, Šabački i Krajinski okrug, uglavnom iz Katunske nahije.

Poslije dvije nerodne godine (1845. i 1846) 1847. godina bila je jedna među najtežim u 19. vijeku (pored 1822. i 1889) koje su takođe bile po zlu upamćene. Spasavalo se seljenjem u Srbiju. A išlo se u Skadar za žito, što je Njegošu protivno bilo. Narod se spasavao na sve strane. Borba za opstanak i bježanje od aveti gladi primoravala je veliki dio stanovništva da traži spas. Na granične prelaze prema Srbiji stizale su brojne porodicei nastanjivale se u okruzima: Krajinskom i Ćuprijskom. Sredinom maja je na Mokrogorski karantin prispjelo 70 porodica sa 389 članova iz pet crnogorskih plemena, ali je od srpskih vlasti bilo otpora njihovom naseljavanju. Njegoš je posredovao kod srpskih vlasti.

Međutim, glad je natjerala ovu grupu, među kojima je bio znatan broj naoružanih, da bez odobrenja pređe srpsku granicu. Naseljena je u Krajinskom okrugu. U isti okrugiz Užica je sredinom jula 1847. upućeno 76 porodica sa 399 članova, dok je dio naseljen u okruzima Čačanskom, Kragujevačkom, Ćuprijskom, Jagodinskom, Crnorečkom, gurgusovačkom i drugim. Doseljenike su organi vlasti i domaće stanovništvo pomagalihranom i neophodnim alatom dok sami ne počnu da zaimaju i proizvode. Nedugo iza ove grupe sa srpske granice je vraćeno 150 Grahovljana da ne bi pali na teret postojećim stanovnicima. I u 1848. godini nastavljeno je useljavanje Crnogoraca u Srbiju, uz dogovor crnogorskih i srpskih vlasti, o čemu svjedoči prepiska između Njegoša i kneza Aleksandra. U proljeće te godine uputio se iz crnogorskih plemena veliki karavan „gladnog naroda“ od 700 lica, koja su naseljena u okolini Aleksinca.

Nove grupe porodica iz Morače i Kuča, sa velikim brojem članova, preko Raškog karantina, stigle su u Srbiju i raspoređene na zemlju u Rujanskom srezu. Razlozi za iseljavanje bili su, opet, nerodna godina i glad. I sam Njegoš je preporučivao odlazak u Srbiju da se nađe spas od gladi. Tako je, u oktobru 1848. godine, sa njegovom preporukom, pošla grupa od 183 porodice sa 777 članova u Užički okrug. Porodice su bile primljene pod uslovom da same sebi obezbijede sredstva za život, a bile su razdijeljene u manje grupe i upućene u više okruga da rade na sječi drva i krčenju. U 1849. godini jedni su se prijavljivali u srpske dobrovoljačke jedinice za rat protiv Mađara u Vojvodini, drugi radi zarade, a treći radi naseljavanja. Već naredne godine bile su propisima određene površine koje su se mogle dati doseljenicima.

Iseljavanja nijesu prestajala. Nakon Njegoševe smrti i proglašenja Crne Gore za knjaževinu, u vrijeme knjaza Danila nastupila je nova etapa u iseljavanjima iz Crne Gore u Srbiju. U ovo vrijeme, od 1853. godine, počinje vođenje pasoških knjiga, pa je iseljavanja lakše pratiti.

Prvi Omer-pašin pohod na Crnu Goru krajem 1852. donio je velike razure i stradanja stanovništva, a suša nerodne godine dovela je veliki dio stanovništva u očajan položaj iz koga je izlaz bio u pomoći sa strane, naročito dozvolom iseljavanja u Srbiju. Iz Pješivaca i Bjelopavlića, koji su pretrpjeli velike štete u prošlom ratu, spremalo se na iseljenje oko 500 porodica da na taj način obezbijede svoj opstanak. Odobrenje su tražile porodice za naseljenje a pojedinci radi zarade.

I 1854. godina je bila nerodna, tako da se iseljavanje nastavilo. Doseljenici su raspoređivani po okruzima, uglavnom Krajinskom, Gurgusovačkom ili Aleksinačkom.

Ministarstvo unutrašnjih dela je svakoj porodici dodjeljivalo po par volova, kravu, plug, kola, sjekiru, trnokop, ašov, motiku, kosu (oko 2440 groša), da bi mogli da otpočnu život na određenoj im zemlji, a dobijale su i potrebno sjeme, uz uslov da ga na vrijeme vrate. U ovome periodu prihvatanje doseljenika u Srbiji je regulisano posebnim propisom. Iz pasoške knjige za 1854. se vidi da je u Srbiju krenulo 193 porodice iz Riječke i Katunske nahije iz krajnje nužde i očajanja, ali kretalo i iz drugih crnogorskih i brdskih plemena. U ovom periodu crnogorske porodice su naseljavane uglavnom oko Kladova, na granici. Stočari su se pretvarali u zemljoradnike.

Crnogorci na pazaru

Neki su se tome opirali pa su napuštali ravnicu i prelazili u planinski kraj na Miroču, u Petrovo Selo. U to vrijeme vlasti su zbog permanentnog doseljavanja crnogorskih porodica, u novim okolnostima, donosili više zakonskih propisa koji bi regulisali tu problematiku. Početkom ove nerodne godine, treće po redu, iselile su se 52 porodice iz nekoliko katunskih plemena koja su nerodicom bila najugroženija. Vlasti nijesu dozvolile porodicama u Kladovu da se presele na planinu, okružene stanovništvom koje je govorilo vlaškim i turskim jezikom. Po pasoškoj knjizi za 1856. iselila su se 124 Bjelopavlića i Komanina, ali bilo ih je i iz drugih mjesta. U pasoškim knjigama su upisivana samo imena domaćina ali ne i broj članova porodice.

Crnogorci su se teško prilagođavali na tamošnje uslove i način života. Među useljenicima iz 1857. bilo je i političkih emigranata koji su, nakon zavjere protiv knjaza Danila, prešli na austrijsku teritoriju, a odatle neki u Srbiju. Prilike uoči bitke na Grahovcu 1858. godine zaustavile su, privremeno, iseljavanja u Srbiju, ali ih je u manjem broju ipak bilo. Čak su pojedini raniji iseljenici stizali i bez poziva u Crnu Goru radi odbrane domovine.

I pored razgraničenja sa Turskom 1859. i dobijanja nekih teritorija, iseljavanja nijesu prestala. Iseljavalo se iz starocrnogorskih i brdskih plemena. Sljedeće godine (1860) zamah iseljavanja dobio je šire razmjere. Zabilježena su iseljavanja pojedinih porodica. Grupa od 500 duša išla je preko Vasojevića, nesigurnim putem, kroz tursku teritoriju, gdje su bili pljačkani i napadani pasu neki kasnije bili prinuđeni da idu preko Austrije. Te godine pasoše radi preseljenja u Srbiju uzelo je 260 Crnogoraca, od kojih su 16 zadržani na putu. Prema Maksimu Šobajiću jedan karavan oko 1000 duša iz Bjelopavlića krenuo je preko turske teritorije, ali su im turske vlasti pravile probleme, primoravajući ih da se nasele na Kosovu, što su oni odbili. Jedna trećina se vratila, iako gladna, u Crnu Goru a dvije trećine su nastavile put u Srbiju. Po sačuvanim podacima 1860. preselilo se 319 domaćina, ali se ne zna broj članova porodica. Iseljenici su mahom bili iz najugroženijih krajeva, posebno iz Katunske nahije i Bjelopavlića i Pješivaca, a bilo je i Lješnjana i Drobnjaka. Broj iseljeničkih porodica u toku ove godine bio je veći nego što svjedoče pasoške knjige, po kojima su se iselile 804 porodice, a iseljavale su se i preko turske i preko austrijske teritorije. Te godine crnogorske porodice su se naselile uglavnom u Krajinskom okrugu.

I u periodu od 1860. do Berlinskog kongresa i dalje su postojale velike mogućnosti za naseljavanje stanovništva sa prostora Crne Gore. U okviru novih propisa o položaju i uslovima za naseljenike donesenaje uredba (4. IV 1861) po kojoj su crnogorski doseljenici bili obavezni da prime srpsko državljanstvo. Nije dozvoljavano zasnivanje neke veće crnogorske naseobine, pa su iseljenici naseljavani u grupama 10-50 porodica.

Iz svojih državnih razloga, ekonomskih i odbrambenih, srpska vlada je upravo ove godine bila zainteresovana da naseli što više crnogorskih porodica, naročito prema Bugarskoji Turskoj. Pamti se prelazak 300 Vasojevića u Srbiju kao i problemi koje su imali da se vrate. Međutim većina se vratila dok su neki ostali. Crnu Goru ni te godine nijesu zaobišli suša, oskudica i glad, pa je knjaz Nikola molio kneza Mihaila Obrenovića da odobri naseljavanje nekoliko stotina crnogorskih očajnika. On je kasnije, uz nadmudrivanje i vajkanje, jedva odobrio preseljenje jednog broja porodica.

Crnogorsko-turski rat 1862. godine donio je velike nevolje stanovništvu: velike pogibije, razorene i popaljene domove, ugašena ognjišta, uništenu stoku i drugu imovinu, tako da je jedini izlaz bio u iseljavanju pošto je stanje bilo neizdržljivo, a želja za naseljenje u Srbiju stalna. I prve poratne (1863) godine mnogo crnogorsko-bjelopavlićkih porodica, tražilo je pasoše radi naseljenja. Nakon mjesec dana nova grupa od 2000 čeljadi iz Morače, Rovaca, Pipera, Bjelopavlića kreće prema turskoj granici. Od oktobra do decembra preko Užica je uselilo oko 200 crnogorskih porodica sa blizu 700 članova, koje su na osnovu donijetih pravila (od 24. IX 1854) upućivane u Kladovo radi naseljenja. Potreba za daljim naseljavanjem nije prestala. Srpska vlada je odlučila da se pitanje doseljavanja Crnogoraca rješava drugačije, organizovanije, „sa više plana i sporazuma“, da bi se otklonile brojne teškoće koje su, prije svega, pogađale doseljenike.

Ali već tada sve teže je bilo naći zemlju za naseljenje. Crnogorski iseljenici radi opstanka porodica i traženja novoga prostora za življenje morale su da napuštaju svoj kraj i vjekovna ognjišta, dok je politika srpske vlasti, pored solidarnosti i bratske pomoći, nastojala da poveća broj stanovnika i učvrsti istočnu granicu, pogotovo u Krajinskom okrugu. Bilo je i onih crnogorskih iseljenika koji su u Crnoj Gori prodavali svoju imovinu i kupovali u Srbiji.

Pored ranije doseljenih u Kladovo, 1865. sa pasošima je stiglo još 29 porodica sa 116 članova. Pošto pasoške knjige nedostaju za godine 1861-1865. teško je pouzdanije pratiti iseljavanja u Srbiju. Naredne 1866. zabilježeno je da je nekoliko porodica prešlo u valjevski kraj sa namjerom da se nasele, iako je godina u Crnoj Gori bila rodna. Iz sačuvane pasoške knjige za ovu godinu se vidi da je u Srbiju pošlo 155 Crnogoraca, od kojih su 47 bili domaćini sa dosta članova porodice, skoro iz svih plemena i krajeva ondašnje Crne Gore.

Crnogorci pred kućom

Zbog uspostavljanja tješnjih veza između Crne Gore i Srbije od 1866. broj iseljenih crnogorskih porodica se udvostručio u odnosu na prethodnu godinu: iselio se 181 Crnogorac od kojih 83 sa porodicama, a doseljenici su bili skoro iz cijele države. U to vrijeme pojavila se u Crnoj Gori kolera, što je takođe moglo uticati na iseljavanje.

Pojedinci su 1868. išli u Srbiju na zaradu i prehranu. Fond zemlje za naseljavanje se već bio smanjio. U Srbiju je te godine pošlo 318 iseljenika iz starocrnogorskih nahija i brdskih plemena, ali i onih mimo zvanične evidencije. Broj iseljenika – radnika u Srbiji se u toku 1869. godine smanjio. Ove godine se iselilo 98 lica, od kojih samo 3 sa tri člana porodice, iz nekoliko crnogorskih plemena, o čemu svjedoče etnografska ispitivanja, dok je sljedeće 1870. bio 121 iseljenik iz Crne Gore u Srbiju, a išlo se i na zaradu. Pretpostavlja se da ove godine nije bilo iseljavanja porodica, ali naredne je bilo više nego ranije i iseljenih porodica i pojedinaca koji su išli na zaradu. Samo do kraja oktobra krenulo je 388 iseljenika iz raznih crnogorskih plemena.

Po evidenciji, 1872. godine na zaradu je otišlo 151 lice, a razmješteni su uglavnom u Aleksinačkom okrugu. Sljedeće 1873. bila je zapamćena po velikoj suši, nerodnosti i strahu od „gladne smrti“. Suša je trajala od 15. jula do 15. oktobra. Te godine samo za prva četiri mjeseca u Srbiju je prešlo 86 radnika, a samo 2 sa porodicama, a u septembru 26 domaćina sa porodicama, a upućivani su uokruge – Valjevski, Kragujevački, Smederevski i Jagodinski – ukupno 88 lica, a samo desetak dana kasnije stigla je nova grupa sa 51 domaćinom sa 137 članova (svega 188 lica): upućivani su u nekoliko okruga: Čačanski, Smederevski, Valjevski, Jagodinski, Podrinski, Rudnički, Kragujevački, Kruševački i Požarevački. Potom je početkom septembra stigla grupa sa 48 domaćina i 131 članom i raspoređeni su u više srezova. To upućivanje i razvrstavanje iseljenika bilo je regulisano uputstvom Ministarstva unutrašnjih dela od 12. IX 1873. godine. Potom su do kraja godine pristizale nove manje grupe domaćina sa porodicama i pojedinaca radi zarade. Naredne 1874. godine crnogorski iseljenici su u Srbiju odlazili u znatno manjem broju, pošto je obnarodovano da više nema državne zemlje. Samo krajnje teško ekonomsko stanje, skoro bez izlaza, uz brojne rizike na putu, ali i neizvjesnost prilikom doseljevanja, moglo je natjerati Crnogorce da napuštaju svoja vjekovna ognjišta i omovinu. Niti je bilo dovoljno zemlje za nastanjivanje niti pojedincima prilika za zaradu.

Pa ipak i 1875. godine u Srbiju je pošao 101 Crnogorac, neki na čelu porodice, uglavnom iz podlovćenske Crne Gore i Brda. Čak i uoči rata sa Turskom, koji se sve više bližio, nijesu prestali odlasci u Srbiju: 26 iseljenika i Leteći crnogorski kor, koji se borio protiv Turaka na Deligradu, sastavljen od 600 boraca. Pored toga odlazile su manje grupe i pojedinci. U ovo vrijeme crnogorsko-srpski odnosi su bili relativno dobri, ali sve hladniji i nepovjerljiviji, ali to nije smetalo za naseljavanje, jer je još bilo nezauzetih površina zemljišta, a u pitanju su bili i državni interesi Srbije. Na osnovu sačuvanih pasoških knjiga, vođenih s prekidimai nepotpuno, za godine 1853-1860. i 1860-1878. može se zaključiti da je iz Crne Gore radi zarade ili naseljenja pošao 8.141 Crnogorac, od kojih 185 sa porodicama u razne zemlje i krajeve, a samo u Srbiju 2.388 sa 141 porodicom. Ovi su podaci nepotpuni, jer postoje prekidi u vođenju pasoških knjigaili su one izgubljene.

Osim u ratnim prilikama, kada su iseljenici stizali u pomoć crnogorskoj vojsci ili su kao državljani Srbije bili regrutovani u srpsku vojsku, na iseljavanja se gledalo kao na normalnu pojavu i izlaz za spas velikog dijela stanovništva i rješevanje pitanja egzistencije i opstanka, ali je to bio i put u asimilaciju, stvaranje novog mentaliteta i identiteta. Tome je pogodovalo i razmiještanje iseljenika po manjim i većim grupama, ali ne i konstituisanje posebnih crnogorskih naselja. Zato je već kod mlađih generacija slabila vezanost za Crnu Goru, postojbinu njihovih đedova ili očeva.

Istaknuta slika: Najstariji likovni prikaz Crnogoraca s kraja 18. vijeka