U Detroitu je prema saznanjima Matice iseljenika Crne Gore živjelo preko šest hiljada Albanaca iz Crne Gore, uglavnom sa područja titogradske i ulcinjske opštine.

Mihailo Šaro Brajović na večeri zavičajnog društva u Vindzoru 1981. godine

Zanimljivo je da je delegacija Matice održala sastanak čak i sa predstavnicima crkvenog odbora, koji je održan u crkvi Svetog Pavla u Detroitu, a koju su upravo izgradili iseljenici Albanci katoličke vjeroispovijesti iz Crne Gore, te da su im iz crkvenog odbora potvrdili da dolazi „do izražaja veliko prijateljstvo koje se vjekovima gaji između Crnogoraca i Albanaca koji žive u Crnoj Gori“.

Tridesetodnevna posjeta predstavnika Matice iseljenika Crne Gore bila je jedinstvena prilika da se ova organizacija direktno upozna sa strukturom našeg iseljeništva u SAD-u i Kanadi (Detroitu, Čikagu, San Francisku, Los Anđelesu, Njujorku, Torontu, Montrealu, Otavi i još nekim drugim gradovima), odnosno obiđu domovi iseljenika i direktno komunicira sa njihovim iseljeničkim klubovima, čije je članstvo rođenjem ili porijeklom poticalo iz Crne Gore.

Posjete Matice iseljenika Crne Gore koje su tokom 80–tih godina postale redovna djelatnost ove organizacije, omogućavale su detaljnije sagledavanje ove tematike i upoznavanje iseljeničke problematike na terenu, što vidimo iz više Izvještaja o boravku u SAD – u i Kanadi.

Priznanje koje je Slovenačko iseljeničko udruženje Triglav iz Buenos Ajresa dodijelilo Matici iseljenika Crne Gore 1981. godine

Primijećeno je da su naši iseljenici nedovoljno informisani, kako o dešavanjima u domovini, tako i unutar samog iseljeništva, s obzirom da samo oni u Detroitu i Čikagu imaju nedjeljno radio čas i TV čas na srpskohrvatskom jeziku, ali da materijal koji se prikazuje često nije u saglasnosti sa politikom matične države.

Konstatuje se da je zabavni život iseljenika uglavnom nezadovoljavajući, naročito kada je u pitanju kategorija mladih ljudi od 15 do 30 godina. Folklornim sekcijama nedostaje potrebno znanje pa je bilo neophodno angažovati profesionalnog koreografa. Ukazano je na postojanje značajnog problema u radu naših iseljeničkih društava, s obzirom na relativno mali broj djece naših iseljenika koja su obuhvaćena dopunskim obrazovanjem na maternjem jeziku.

KUD „Mirko Srzentić“ na Nijagarinim vodopadima

Škole sa dopunskim obrazovanjem nijesu bile povezane sa obrazovnim i vaspitnim ustanovama i institucijama u matičnoj zemlji, iako su od njih redovno dobijale knjige, literaturu i druga nastavna sredstva koja su bila prilagođena obrazovanju i vaspitanju djece iseljenika (dopunskim školama preko Matice iseljenika Crne Gore u SAD i Kanadi u 1985. godini dostavljeno je preko 1.000 udžbenika na srpskohrvatskom i albanskom jeziku, kao i ostala literatura). Načelno je prepoznato interesovanje kod iseljenika da svoju djecu poslije osnovne škole pošalju na dalje školovanje u domovinu, te da su iseljenici spremni da snose troškove njihovog školovanja u matici.

Inače po podacima Matice iseljenika veliki broj djece iseljenika provodio je školske odmore u zemlji njihovih očeva, pa je bilo za očekivati da će se brzo prilagoditi jugoslovenskom obrazovnom sistemu i uspješno se integrisati u učeničku i studentsku populaciju.

KUD „Njegoš“ sa Cetinja u Torontu 1985. godina

Zanimljivo je zapažanje u pogledu upotrebe maternjeg jezika među iseljeništvom sa prostora Crne Gore. Iz izvještaja zaključujemo da djeca Albanaca iseljenika govore u svojim porodicima albanski, a na ulici engleski jezik. Ovo se obrazlaže činjenicom da Albanci žive u većim kolonijama i da majke djece ne rade, kao i to što su se Albanci oženili Albankama koje su rođene u Jugoslaviji.

Za razliku od njih, Crnogorci su u većini slučajeva oženjeni ženama koje nijesu znale srpskohrvatski jezik, porodice su im bile geografski udaljene, pa su se njihova djeca rjeđe posjećivala, a majke su se dominantno koriste engleskim jezikom, tako da se u porodici i na ulici govorilo samo engleski.

Ono što je u Izvještajima o radu Matice iseljenika Crne Gore uočeno kao negativna tendencija kod dijela našeg iseljeništva u Sjevernoj Americi odnosilo se na nizak nivo učešća intelektualca–iseljenika u radu iseljeničkih organizacija. Prilikom službenih posjeta delegacija Matice iseljenika ostvaren je manji broj kontakata sa takvom profilacijom iseljenika, jer po ocjeni Matice „većina ih je zaokupljena svojim poslovima. Jugoslaviju cijene i poštuju, često posjećuju stari zavičaj, ali nijesu spremni da se za nju bore“.

Grupa Crnogoraca na Prvim susretima 1983. godine u Detroitu

Konstatuje se da je priličan broj iseljenika–intelektualaca (ljekari, inžinjeri, umjetnici i dr.) stekao renome u naučnim i umjetničkim krugovima SAD.

Osim razmatranja stanja u iseljeništvu, na Skupštinama Matice iseljenika Crne Gore raspravljalo se i o odnosu matične republike, tj. njenih organa i ustanova prema iseljenicima. Među zaključcima najvišeg tijela ove organizacije zapažamo kritičke tonove usmjerene na račun opštinskih organa, s obzirom da su kod istih iseljenici–povratnici naišli na barijere kada je u pitanju obavljanje ugostiteljskih ili zanatskih usluga, kao i nerazumijevanje u pogledu rješavanja imovinsko–pravnih odnosa, naročito u pogledu dobijanja dozvola za izgradnju objekata.

Udruženje „Besa“ Detroit – folklorna sekcija

Navode se konkretni primjeri lošeg odnosa prema iseljenicima–povratnicima, što je imalo negativnog odjeka, kako u domaćoj javnosti, tako i u iseljeništvu. U planu rada Matice iseljenika Crne Gore uvijek je bilo visoko pozicionirano pitanje povratka iseljenika, pa je na inicijativu ove organizacije u Titogradu bio formiran sredinom 80–tih godina i klub iseljenika–povratnika. Pored seta pitanja ekonomsko–socijalne tematike, Skupština Matice iseljenika Crne Gore je tretirala i one društveno-političkog karaktera, koja su imala refleksije u iseljeništvu, poputdogađaja na Kosovu iz 1981. godine.

U jednom od zaključaka Skupštine ove organizacije navodi se da događaji na Kosovu mogu imati značajne reperkusije unutar albanskog iseljeništva sa prostora Crne Gore, ali da republički organi tom pitanju ne posvećuju dovoljno pažnje.

Scenski nastup KUD Hoti iz Hota, 29.3.1990.

O iseljeništvu se razmatralo na najvišim republičkim tijelima SR Crne Gore. Tako je na sjednici od 29. jula 1982. godine Izvršnog vijeća Skupštine SR Crne Gore usvojena Informacija o aktuelnim pitanjima rada sa iseljeništvom. S tim u vezi donesen je Zaključak da je neophodan novi međuresorni pristup kada je u pitanju predmetna tematika. Tako je Izvršno vijeće zadužilo Republički komitet za odnose sa inostranstvom, Republički komitet za informacije, Republički sekretarijat za obrazovanje, nauku i kulturu, Republički zavod za međunarodnu naučnu, kulturno–prosvjetnu saradnju i Republički komitet za turizam da u saradnji sa Maticom iseljenika Crne Gore izrade Program saradnje sa iseljeništvom.

Sastavni dio spomenute Informacije bile su procjene diplomatsko–konzularne službe Jugoslavije i Matice iseljenika Crne Gore o brojnosti iseljeništva sa crnogorskog prostora. Prema tom dokumentu pretpostavljalo se da u takozvanim prekomorskim zemljama ima oko 70.000 iseljenika iz Crne Gore, od čega je oko 50.000 živjelo u SAD-u i Kanadi, od toga 20.000 albanske nacionalnosti.

Detalj sa Šestih susreta u Čikagu 1988. godine, pjevači narodnih pjesama Drago Kovačević i Branka Šćepanović, glumac Slobodan Marunović i iseljenik Vlastimir Dubak

U Argentini živjelo je 10.000 crnogorskih iseljenika, u drugim zemljama Latinske Amerike oko 1000, dok je u Australiji živjelo nešto više od 3.000 iseljenika sa prostora SR Crne Gore.

Na osnovu novih programskih smjernica u radu sa iseljeništvom Matici iseljenika Crne Gore bilo je omogućeno da širi svoju djelatnost, ali, nažalost, sa zakašnjenjem od skoro dvije decenije u odnosu na druge republičke matice. Tako je Matica iseljenika Crne Gore raspisala tek 1983. godine prvi konkurs za dodjelu tri stipendije za redovne studije na Univerzitetu „Veljko Vlahović“, u studijskoj 1983/84. godini. Pravo učešća na konkursu imala su sva lica porijeklom sa teritorije SR Crne Gore za završenom srednjom školom. Konkurnim uslovima bilo je poželjno da kandidati vladaju srpskohrvatskim jezikom i da nijesu stariji od 20 godina.

Glumac Slobodan Marunović u izvođenju monodrame „Potonja ura Njegoševa“

Stipendija se dodjeljivala za sljedeće oblasti: srpskohrvatski jezik i književnost, istorija i geografija, zaštita spomenika kulture, muzička i likovna umjetnost, predškolsko vaspitanje ili druga oblast po želji kandidata za koju postoje uslovi u SR Crnoj Gori. Konkurs je već prve godine uspješno realizovan, pa su stipendisti iz inostranstva nastavili školovanje u Crnoj Gori.

Isto tako, zahvaljujući finansijskoj podršci republičkih organa, Matica iseljenika Crne Gore ostvarivala je dobru saradnju sa kulturno–umjetničkim društvima iz Crne Gore, što je bio jedan od preduslova za organizovanje kvalitetnih programa, a koji su imali i iseljeništva. KUD „Kanjoš“ iz Budve, „Stara Varoš“ iz Titograda, „Malesija“ iz Titograda, „Njegoš“ sa Cetinja, „Sloga“ iz Đenovića gostovala su, odnosno, imala turneje po zemljama Sjeverne Amerike i Zapadne Evrope, ali su istovremeno imala obavezu da dočekaju i obezbijede smještaj članovima folklornih sekcija naših iseljeničkih klubova, prilikom njihovih boravaka u Crnoj Gori. Tako je, na primjer, KUD „Njegoš“ sa Cetinja bio gost 1985. godine iseljeničkom društvu „Besa“ iz Detroita, a godinu dana kasnije članovi folkorne sekcije „Bese“ bili su gosti KUD „Njegoš“ sa Cetinja.

Cvetko Lainović i Savo Rakočević na Drugim susretima u Čikagu 1984. godine

Najznačajnija djelatnost Matice iseljenika Crne Gore predstavljalo je njeno učešće u organizaciji manifestacije „Susreta iseljenika iz Crne Gore“ sa područja Sjeverne Amerike. Inicijativa je potekla od iseljeničkih udruženja iz SAD i Kanade i vremenom dobila tradicionalna obilježja, s obzirom da je do 1998. godine održano XIV ovih Susreta. Na prvom festivalu iseljenika iz Crne Gore održanom u Detroitu od 4. do 6. novembra 1983. godine, učestvovale su gotovo sve iseljeničke organizacije sa ovog područja, društvo „Njegoš“ i „Besa“ iz Detroita, „Boka“ i „Crna Gora“ iz Čikaga, Crnogorsko–albansko udruženje iz Njujorka i „Crna Gora“ iz Toronta.

Sljedeći „Susreti“ su održani u oktobru 1984. godine u Čikagu, treći sredinom 1985. u Torontu, četvrti u Njujorku 1986., peti u Detroitu 1987., šesti u Čikagu 1988. godine. Ovi iseljenički skupovi su u osnovi imali za cilj da se naše, inače, razuđeno, iseljeništvo na američkom kontinentu međusobno bolje upozna, kao i da se prodube veze i saradnja sa matičnom državom, ali i približi ukupna baština zainteresovanim građanima SAD i Kanade. Glavna karakteristika ovih iseljeničkih manifestacija bila je njihova masovnost, kretala se od 500 do 1000 iseljenika.

Prijem delegacije Matice iseljenika Crne Gore u gradskom vijeću Detroita, 1987. godina

Susretima iseljenika su prisustvovale različite delegacije. Osim Matice iseljenika Crne Gore, republičkih funkcionera, diplomatsko–konzularnih predstavnika SFR Jugoslavije, jugoslovenskih iseljeničkih organizacija, na istim su bili prisutni predstavnici američkih i kanadskih vlasti. Tematika ovih skupova je unaprijed bila određena u koordinaciji Matice iseljenika Crne Gore i predstavnika iseljeničkih društava.

Tako su Prvi susreti organizovani u povodu obilježavanja istorijskog jubileja, kada je održavana akademija u čast 170–godišnjice rođenja Petra II Petrovića Njegoša. Drugi susreti bili su povod organizovanja tribine o društveno–ekonomskom razvoju SR Crne Gore i sl. Na njima su referate imale značajne ličnosti iz zemlje i iseljeništva, poput profesora Vladislava Tomovića, šefa katedre za sociologiju na univerzitetu S.Catharines u Ontariju, Kanada ili dr Đorđija Lopičića, konzula SFRJ u Čikagu.

Mihailo Radojičić – Šok, na turneji po Kanadi i SAD-u

Ujedno ovu manifestaciju pratile su izložbe eminentnih crnogorskih slikara, kako onih iz iseljeništva, Sava Radulovića, Sava Rakočevića, Arsa Ivanovića, tako i onih iz Crne Gore, koji su tim povodom imali priliku da izlažu u SAD-u, Nikola Gvozdenović, Cvetko Lainović, Velibor Radonjić i dr. Na susretima su veoma uspješne scenske nastupe imali Slobodan Marunović i Mihailo Radojičić – Šok. Na Trećim susretima nalazila se ekipa Radiotelevizije Titograd – u okviru jedne od ovih posjeta Rajko Cerović je snimio i dokumentarac o djeci naših iseljenika koja pohađaju dopunsku školu maternjeg jezika. Susreti su bili istovremeno prilika da se privredni subjekti iz Crne Gore predstave ne samo iseljeništvu već i inostranoj publici, zbog čega su organizovani promotivni štandovi u prostorijama gdje su se održavale manifestacije. Takođe, prezentovana je i izdavačka produkcija titogradske „Pobjede“ i cetinjskog „Oboda“.

Ipak, ovi susreti su dominantno bili posvećeni širokoj iseljeničkoj publici, što je odgovaralo socijalnoj profilaciji iseljeništva, s obzirom da su u kulturno–umjetničkom programu preovladavali izvođači izvorne narodne muzike, tadašnje estradne zvijezde novokomponovane muzike, kao i nastupi folklornih društava. Treba naglasiti da su svi djelovi programa ovih manifestacija u najvećoj mjeri bili usaglašeni sa programskim zadacima Matica iseljenika Crne Gore. Indikativno je da je na Trećim susretima 1985. godine zatraženo od vlasti u Jugoslaviji da se prenesu kosti kralja Nikole na Cetinje i da se podigne spomenik Petru I Petroviću Njegošu u Crnoj Gori, što je iznenadilo predstavnike Matice iseljenika Crne Gore.

Da su susreti iseljenika bili sve bolje organizovani svjedoči i službena posjeta delegacije Matice iseljenika Crne Gore Gradskom vijeću Detroita tokom Petih susreta održanih u Detroitu. Tom prilikom je predsjednica gradskog vijeća Detroita Irma Henderson uručila plaketu grada Detroita delegaciji Matice iseljenika. Da su obaveze, ali i mogućnosti Matice iseljenika Crne Gore bile sve veće svjedoči i činjenica da je bila planirana kupovina objekta, na potencijalnim lokacijama u Njegoševoj, Vučedolskoj ili ulici Stanka Dragojevića u Titogradu, kuća starinskog tipa, sa desetak prostorija, koja bi predstavljala crnogorski iseljenički dom, kakvi su već postojali u drugim republikama.

Slobodan Vuković, Irma Henderson i Veselin R. Đuranović

Po tom projektu, crnogorska iseljenička kuća trebalo je da ima nekoliko spavaćih soba, radne prostorije, prostorije za sastanke, kao i prostorije za arhivu iseljenika i muzejske predmete. Izvršno vijeće SR Crne Gore bilo je već opredijelilo izvjesnu svotu novca u tu namjenu, ali dalja dešavanja oko statusa Matice iseljenika uticala su da ne dođe do realizacije ovog projekta.

Rad Matice iseljenika Crne Gore je na dvadesetpetogodišnjicu njenog osnivanja verifikovan visokim državnim priznanjem – Ordenom bratstva i jedinstva sa srebrnim vijencem koje je dodijelilo Predsjedništvo SFR Jugoslavije. U ukazu Predsjedništva SFRJ od 18. decembra 1987. godine nalazi se kratko obrazloženje u kome se navodi da je ova organizacija odlikovana zbog naročitih zasluga u njegovanju kulturno–prosvjetnih aktivnosti kod jugoslovenskih iseljenika i značajnog doprinosa razvijanju veza sa svojom domovinom.

U povodu ovog jubileja, svečana sjednica Skupštine Matice iseljenika Crne Gore održana je 20. aprila 1988. godine u Titogradu, u sali Crnogorskog narodnog pozorišta. Na svečanoj sjednici prisustvovali su: visoke zvanice iz zemlje i inostranstva, dr Miljan Radović, predsjednik Predsjedništva SK Crne Gore, Velisav Vuksanović, predsjednik Izvršnog vijeća Skupštine SR Crne Gore, Vuko Vukadinović, predsjednik Izvršnog vijeća, Ramiz Bambur, predsjednik Republičke konferencije Socijalističkog saveza, članovi Predsjedništva SR Crne Gore, predstavnicidruštveno-političkih organizacija Crne Gore, Jugoslovenske narodne armije, matica iseljenika Srbije, Bosne i Hercegovine i Kosova i brojni drugi gosti. Takođe, svečanoj sjednici Skupštine prisustvovali su i predstavnici crnogorskih iseljeničkih udruženja, Miroslav Vučinić, predsjednik udruženja „Crna Gora“ iz Toronta, Jovo Šuškavčević, predsjednik Crnogorsko-albanskog udruženja iz Njujorka, Ninoslav Nino Berišić, direktor Iseljeničkog društva „Besa“ iz Detroita, koji su se tom prilikom obratili prisutnima prigodnim govorima, mada su istovremeno iskazali zabrinutost za stanje u Jugoslaviji.

Plaketa grada Detroita Matici iseljenika Crne Gore

Osim navedenih lica, zabilježeno je prisustvo više iseljenika iz Kanade, SAD-a, Južne Amerike i Australije, kao i iseljenika–povratnika. Orden bratstva i jedinstva sa srebrnim vijencem je na istoj sjednici uručio Veselinu R. Đuranoviću predsjednik RK SSRN Crne Gore Ramiz Bambur, čestitajući Matici iseljenika i jubilej i odlikovanje.

Predsjednik Matice iseljenika Crne Gore Veselin R. Đuranović je u prigodnom govoruiskazao zahvalnost svim onim licima koja su učestvovala u radu ove organizacije od njenog osnivanja, kao i patriotsko orjentisanom iseljeništvu. Ukazao je na unapređenje ukupne saradnje sa iseljeništvom, koje se manifestovalo na raznim poljima rada, o čemu su svjedočili postignuti rezultati. Đuranović je obavijestio prisutne o namjerama Matice iseljenika da naredne, dakle, 1989. godine, po prvi put budu organizovani u Crnoj Gori susreti crnogorskih iseljenika, koji bi trebalo da okupe preko 500 iseljenika iz cijelog svijeta.

Nakon završetka Skupštine Matice iseljenika, takođe u povodu spomenutog jubileja, u zgradi Crnogorsko narodnog pozorišta postavljena je izložba o životu i radu iseljenika iz Crne Gore. Izložbu je otvorio Branko Bulatović, član Predsjedništva Matice. Izložbenu postavku činile su stare iseljeničke novine, knjige, fotografije, pasoši iz vremena Knjaževine/Kraljevine Crne Gore, Austrougarske, razni akti konzulata Kraljevine Crne Gore u Argentini, SAD-u i Austrougarskoj, kao i potvrde o prikupljenoj pomoći iseljenika od početka XX stoljeća pa do najnovijeg doba.

Prema pisanju revije „Susreti“, manifestacija je imala odjeka u zemlji i u inostranstvu, s obzirom da su na adresu Matice iseljenika Crne Gore pristizali mnogobrojni telegrami i pisma iseljenika i iseljeničkih organizacija širom svijeta, kao i društvenih organizacija iz cijele Jugoslavije, a srdačne čestitke su istim povodom uputili i nadbiskup barski i primas srpski Petar Perkolić i biskup kotorski Ivo Gugić. Još jedan bitan događaj za Maticu iseljenika Crne Gore zbio se tokom 1988. godine.

Svečana skupština Matice iseljenika Crne Gore povodom 25 godina od osnivanja

Naime, tokom jula 1988. godine, na turneji po gradovima i republikama bivše Jugoslavije delegacija grada Detroita predvođena predsjednikom Gradskog vijeća Irmom Handerson posjetila je i Crnu Goru. Jedna od neizostavnih adresa te posjete bila je i Matica iseljenika Crne Gore, kojoj je od strane delegacije iz Detroita uručena plaketa za unapređenje ukupnih odnosa između naroda i država. Delegaciju iz Detroita primila je visoka republička delegacija. Organizovane su joj posjete i razgovori u više crnogorskih opština, kao i boravak na području Malesije, odakle je poticao veliki broj iseljenika u Detroitu, a svečani ručak organizovan je u Crmnici, u selu Utrg, u kući iseljenika Ljuba Mijača. Zanimljivo je da je delegacija iz Detroita pokazala interesovanje da se susretne sa ulcinjskim crncima, koji ovdje već žive više od 300 godina. Na kraju, susret je upriličen i sa mitropolitom crnogorsko-primorskim Danilom.

Matica iseljenika Crne Gore je odmah po završetku Šestih susreta iseljenika u Čikagu u oktobru 1988. godine započela aktivnosti na organizovanju iseljeničkih susreta u Crnoj Gori. Tako je u februaru 1989. godine formiran Koordinacioni odbor zapripremu Sedmih susreta iseljenika, koji je bio sastavljen od predstavnika svih iseljeničkih udruženja iz Sjeverne Amerike. Za predsjednika Odbora izabran je Željko Perović, vicekonzul u Generalnom konzulatu SFRJ u Njujorku.

Matica iseljenika je u aprilu 1989. godine uputila Proglas iseljenicima da će se Sedmi susreti održati na Cetinju, staroj prijestonici Crne Gore 22. i 23. jula 1989. godine.

Objavljen je i program manifestacije, koja će biti „Doživljaj i istorijski datum za mnoge naše iseljenike kao i za narode Crne Gore, posebno mladu generaciju koja će imati priliku da upozna domovinu svojih očeva i djedova“.

Iseljenici su istovremeno upoznati i sa ostalim stavkama programa, poput obilazaka brojnih kulturno-istorijskih spomenika i nacionalnih parkova u Crnoj Gori. Ipak, tradicionalna iseljenička manifestacija na Cetinju okupila je nešto manje iseljenika nego što je bilo planirano. Stiglo je nešto više od 300 iseljenika, ali se zato tih dana okupilo oko 5.000 građana iz cijeleCrne Gore na zajedničkom druženju sa svojim sunarodnicima iz inostranstva.

Ramiz Bambur uručuje Veselinu R. Đuranoviću Orden bratstva i jedinstva sa srebrnim vijencem, 1988. godina

Iseljenička manifestacija započela je polaganjem vijenca na „Lovćensku vilu“, spomenik iseljenicima palim za slobodu. U ime Koordinacionog odbora u ime iseljenika, vijenac su položili Vladimir Šarčević, Mira Marsenić, Nik Grišaj, Milan Bulatović i Zeko Dapčević.

Svečana akademija je upriličena na Ljetnjoj pozornici, pod Orlovim kršom, gdje su govorili dr Branko Kostić, predsjednik Predsjedništva SR Crne Gore, Veselin R. Đuranović, predsjednik Matice iseljenika Crne Gore, Jovo Šuškavčević, predstavnik iseljeničkih organizacija SAD-a i Kanade, Nik Grišaj, predsjednik Američkog udruženja iseljenika iz Crne Gore (govorio na albanskom i srpskohrvatskom jeziku) i stari iseljenik Vojislav K. Martinović, koji se nakon 60 godina rada u Argentini vratio domovini. Tom prilikom je priređen bogat kulturno-umjetnički program, u kome su učestvovali glumci Crngorskog narodnog pozorišta, prvakinja Beogradske opere Olga Milošević, glumac Petar Banićević iz Beograda, a svečanost je završena narodnim guslarima Boškom Vujačićem i Željkom Vukčevićem, kao i nastupom KUD-a „Njegoš“ sa Cetinja.

Akademiji su prisustvovale značajne ličnosti iz javnog i političkog života Crne Gore, predstavnici CANU, Univerziteta „Veljko Vlahović“, kao i vjerski velikodostojnici sve tri konfesije.

Sljedećeg dana, manifestacija je nastavljena na Lovćenu, posjetom iseljenika Njegoševom mauzoleju, gdje je besjedu održao dr Slobodan Tomović, dok je glumac Slobodan Marunović kazivao odlomke iz „Potonje ure Njegoševe“. Druženje je nastavljeno na Ivanovim Koritima uz kulturno-zabavni program, a na tom mjestu iseljenici su simbolično zasadili veći broj sadnica u okviru spomen-parka „Njegoševa šuma“. Treba napomenuti da je pored Izvršnog vijeća Skupštine SR Crne Gore, najveća materijalna sredstva obezbijedilo spoljno-trgovinsko preduzeće „Montex“ iz Nikšića za organizovanje Sedmih susreta iseljenika.

Nedugo potom, krajem septembra 1989. godine prenosu posmtrnih ostataka kralja Nikole i ostalih članova dinastije Petrović – Njegoš prisustvovala je posebna delegacija iseljeničkih organizacija iz Sjeverne Amerike, u kojoj su bili: ing. Jovo Šuškavčević, dr Ljubo Vujović iz Njujorka, Miloš Pantović iz Čikaga, Petar Perović i Nedjeljko Orbović iz Toronta. Ova zvanična delegacija iseljenika je imala posebno mjesto u povorci i prilikom sahrane posmrtnih ostataka.

Proslava jubileja 25-ogodišnjice Matice iseljenika Crne Gore, 1988. godina

Prema podacima Matice iseljenika Crne Gore, ovom događaju je prisustvovao i određen broj iseljenika iz Evrope, Australije i Južne Amerike, što je bio, za nešto duže od dva mjeseca, dolazak većeg broja iseljenika na Cetinje.

Kadrovske promjene inicirane takozvanom AB revolucijom, imale su refleksije i na rukovodeću strukturu Matice iseljenika Crne Gore. I pored uspješnog mandata, došlo je do ostavke Veselina R. Đuranovića i na mjesto novog, a ujedno i posljednjeg predsjednika, postavljen je Branko Bulatović 1990. godine. Teška politička kriza u Jugoslaviji s kraja 80-tih, sa dramatičnim krvavim epilogom početkom 90-tih godina prošlog vijeka, ostavila je traga i među iseljeništvom iz Crne Gore, pa je unutar udruženja došlo do polarizacije na političkoj, nacionalnoj i vjerskoj osnovi. Pokazalo se da je poslijeratni nedovršeni koncept nacionalnog identiteta u SR Crnoj Gori uslovio ubrzanu asimilaciju crnogorskog iseljeništva u druge nacionalne korpuse.

Promjena društveno–političkog sistema u Crnoj Gori, odnosno Jugoslaviji odnosila se i na status Matice iseljenika Crne Gore. Skupština SR Crne Gore u decembru 1990. godine usvojila je Zakon o Matici iseljenika Crne Gore, koja je tim legislativnim aktom determinisana kao javna ustanova („Službeni list SR Crne Gore“, br, 46/90 i 46/92). Zakonskim određenjem organi Matice iseljenika bili su Savjet Matice i Sekretar Matice. Savjet Matice je bio obrazovan od predstavnika Matice iseljenika i predstavnika republičkih organa i organizacija, koje su u svom djelovanju ostvarivale saradnju sa iseljeništvom. U nadležnosti Savjeta Matice bilo je davanje mišljenja na planove i realizaciju programa ove ustanove, kao i pravo na imenovanje i razrješenje sekretara Matice, uz saglasnost Vlade SRCG. Sekretar Matice iseljenika bio je Slobodan Vuković. Uglavnom zakonom je predviđeno ono što je inače i bila djelatnost Matice u prethodnom periodu, a što je proizilazilo iz njenih statutarnih određenja. Novi Statut Matice iseljenika Crne Gore usvojen je 1991. godine tako da su bili stvoreni i formalni uslovi za kontinuiranu djelatnost ove ustanove.

Matici iseljenika Crne Gore čestitali su 25-ogodišnjicu crnogorski iseljenici na svečanoj Skupštini u Titogradu 1988. – Miroslav Vučinić, predsjednik iseljeničkog društva „Crna Gora“ iz Toronta, Jovo Šuškavčević, predstavnik Crnogorsko-albanskog udruženja iz Njujorka i Ninoslav Nino Berišić, direktor iseljeničkog društva „Besa“ iz Detroita

Međutim, nedugo po usvajanju Zakona o Matici iseljenika Crne Gore, ova ustanovausljed nedostatka redovnih sredstava dolazi u finansijske probleme, pa od marta 1991. godine prestaje da izlazi revija „Susreti“. Od usvajanja zakona, osim onih već utemeljenih djelatnosti ove ustanove koje su se odvijale otežano u inostranstvu usljed poznatih okolnosti, jedina značajna aktivnost Matice iseljenika odnosila se na dugo očekivanu posjetu crnogorskim iseljenicima u Australiji. Tako je sekretar Matice iseljenika Slobodan Vuković bio 1992. godine u službenoj posjeti Australiji. Međutim, po ocjeni konzula SFRJ u Sidneju Mija Iličkovića, spomenuta posjeta sekretara Matice iseljenika je imala više lični nego službeni karakter.

Ne ulazeći u dalje razmatranje ove posjete, zbog nepostojanja arhivske dokumentacije (Izvještaj o radu za 1992. godinu), ipak, zaključujemo da je ova posjeta bila pretpostavka za organizovanje narednih obilazaka delegacija iz Crne Gore Australiji. Naime, već sljedeće, 1993. godine u organizaciji Matice iseljenika Crne Gore, Crnogorskog kulturno–umjetničkog društva „Njegoš” iz Sidneja i CANU, u Sidneju je obilježena 500–godišnjica štampanja „Oktoiha”. Proslavi je u ime delegacije iz Crne Gore prisustvovao mitropolit crnogorsko–primorski Amfilohije, a pismo predsjednika CANU Dragutina Vukotića pročitano je na svečanoj akademiji. Na toj proslavi zabilježeno je značajno prisustvo ličnosti iz političkog života Australije (25 australijskih kongresmena i guverner Novog Južnog Velsa). O karakteru i porukama sa ove manifestacije nemamo saznanja u službenim aktima, ali cjelokupni kontekst obilježavanja ovog jubileja u Australiji nalazi se na stranicama knjige „Njegoševci petog kontinenta”, autora Slobodana Lazovića, objavljene u Podgorici 2008. godine. Takođe, u organizaciji Matice iseljenika na jednomjesečnoj turneji po Australiji 1993. godine gostovao je glumac Crnogorskog narodnog pozorišta Gojko Burzanović, sa monodramom „Luča mikrokozma”.

Irma Henderson, gradonačelnica Detroita sa gradonačelnikom Titograda Ratkom Ivanovićem, 1988. godina

Ubrzo će se pokazati da Matica iseljenika neće biti u mogućnosti da realizuje zakonom joj povjerene djelatnosti. Na sjednici 1. jula 1993. godine Vlade Crne Gore konstatovano je da neće biti cjeloshodno finansiranje rada ove javne ustanove, s obzirom da je u okviru republičkog Ministarstva inostranih poslova formiran sektor za iseljeništvo i radnike na privremenom boravku i radu u inostranstvu. S tim u vezi Vlada Crne Gore je obrazovala međuresorsku komisiju da preispita dalji status Matice iseljenika. Važno je napomenuti da je u ljeto 1991. godine faktički deložirana iz sopstvenih prostorija, na zahtjev potpredsjednika Vlade Zorana Žižića i Blagoja Lučića, pa su iste prostorije ustupljene na korištenje privatnom preduzeću „Pars“, a ovoj javnoj ustanovi Vlada Crne Gore je plaćala zakup poslovnih prostorija u zgradi Crvenog krsta Crne Gore.

Zakonom o prestanku važenja Zakona o Matici iseljenika Crne Gore ova ustanovaje de iure prestala sa radom 1994. godine.

Zanimljivo je da je ukaz o proglašenju Zakona o prestanku važenja Zakona o Matici iseljenika Crne Gore potpisao predsjednik Republike Crne Gore, Momir Bulatović, koji je bio među prvim stipendistima Fonda za mlade naučnike u okviru CANU, koji je formiran zahvaljujući ostavštini istaknutog crnogorskog iseljenika i člana Matice iseljenika Petra Vukčevića. Na taj način, crnogorsko iseljeništvo je ostavljeno bez institucionalne veze sa maticom, što je iz današnje perspektive neupitno bila pogrešna politička odluka. Vjerovatno da su kreatori takve odluke Maticu iseljenika percipirali kao relikt prethodnog sistema.

Međutim, dok je Crna Gora ukidala svoju Maticu iseljenika, to nijesu radile ni Republika Srbija niti Republika Hrvatska. Naprotiv, R. Srbija je uzdigla institucionalni oblik saradnje sa dijasporom, formirajući 1992. godine Ministarstvo za Srbe izvan Srbije.

Na žalost, sa gašenjem ove javne ustanove, najveći dio njene arhive je zagubljen ili možda uništen kao bezvrijedan registraturski materijal, što ujedno govori o niskoj institucionalnoj svijesti u našoj zajednici. U nepovrat su nestala mnoga pisma iseljenika, fotografije, službeni akti i slično, što je u priličnoj mjeri otežavalo rekonstrukciju odnosa Matice iseljenika Crne Gore prema iseljeništvu i obratno.

Sa Sedmih susreta iseljenika održanih na Cetinju 1989. godine

Ipak, nešto od memorije proizašle iz djelatnosti Matice iseljenika Crne Gore pohranjeno je u publicističkim štivima urednika revije „Susreti“ Vlada Gojnića i sekretara Matice Slobodana Vukovića.

Posebno značajnu skicu za istorijat iseljeništva predstavlja Gojnićeva knjiga „Crnogorci u Americi“, dok zbirka intervjua i putopisnih reportaža, kao i knjige dokumentarne proze Slobodana Vukovića „Crna Gora na Menhetnu“, „Priče iz Australije“, „U podnožju Kordiljera“, „Proljeće u Bronksu“, predstavljaju neposredna svjedočanstva o životu crnogorskih iseljenika širom svijeta.

Jedina do sada objavljena publikacija monografskog tipa, koja predstavlja sintezu dostupne građe o crnogorskom iseljeništvu, jeste knjiga „Crnogorski iseljenici“, Podgorica–Cetinje, 1997. godine, štampana u 3.000 primjeraka. Brojna redakcija je učestvovala u njenoj izradi. Glavni i odgovorni urednik bio je univerzitetski profesor Slobodan Vujačić, a predsjednik izdavačkog savjeta Božidar Jaredić, dok su autori tekstova Vlado Gojnić, Maksim Vujačić, Frano Dedvukaj, Jovan Stamatović i dr Novak Jovanović.

Izdavač ove luksuzno opremljene monografije bio je Republički seketarijat za informisanje, a sredstva za njeno publikovanje obezbijedila je Vlada Crne Gore. Iako je bilo najavljeno objavljivanje više tomova posvećenih životu i radu crnogorskih iseljenika, publikovana je samo ova knjiga iz planirane edicije.

Glavna fotografija: Crnogorski iseljenici iz Argentine u posjeti Matici iseljenika Crne Gore, Titograd, 1981. godina