Republika Čile se proteže duž jugozapadnog dijela Južne Amerike, s obalom na Tihom okeanu, na sjeveru graniči sa Peruom a na istoku sa Bolivijom i Argentinom. Teritorija Čilea ima izdužen oblik: 4.235 km dužine i 300 km prosječne širine. Ova zemlja ima površinu 756 096 km2 i blizu 15,5 miliona stanovnika.

Prvi Evropljanin koji je stupio na čileansko tlo bio je legendarni pomorac i istraživač „zapadnog puta u Indiju“ Hernando de Magelanes (Magelan).

Sastav doseljenika u Čileu je bio vrlo šarolik. Tu raznolikost potvrđuje i podatak da su  1920. doseljenici bili iz 37 država. Prema popisu iz 1920. u ovoj južnoameričkoj državi bilo je 4.244 Jugoslovena, među koje su ubrojani i Crnogorci.

Sa južnoslovenskog prostora useljavanje u Čile može se pratiti od 70-tih godina 19. vijeka. Useljavaju se uglavnom Hrvati iz Dalmacije i dubrovačkog kraja. Stoga je realno zaključiti da je u toj skupini bilo i Bokelja i Primoraca. Ubrzo su nastale brojne hrvatske iseljeničke kolonije, utemeljene u gradovima, među kojima je realno očekivati i naše Primorce kao austrijske podanike.

Iseljenici su se bavili trgovinom i zanatima. Po oskudnim izvorima ipak se da zaključiti da su se u Čile sa područja današnje Crne Gore najprije počeli naseljavati stanovnici Boke Kotorske, koja je krajem 19. vijeka bila u sastavu Austrougarske. Prvi doseljenici bili su bokeški moreplovci.

U tome se u literaturi posebno ističu ime i značaj bokeškog moreplovca i istraživača Petra Zambelića, čovjeka koji je dao izuzetan doprinos argentinskom i čileanskom pomorstvu. Kapetan Zambelić iz Luštice nesumnjivo je velika ličnost čileanskog pomorstva. On nije samo bokeški pomorac svjetskog glasa već izuzetan istraživač i naučnik u pomorstvu. Kao dječak od 12 godina započeo je svoju pomorsku „odiseju“, otisnuvši se na beskrajnu morsku pučinu.

Prvo je plovio na bokeljskim jedrenjacima. Kasnije je 1870. kao zapovjednik na jednom grčkom jedrenjaku stigao u Argentinu. Kao čovjek nemirnog i radoznalog duha ubrzo je pošao u susjedni Čile, državu koja je nastojala, pošto je Andima bila odvojena od latinoameričkog zaleđa, da se pomorskim putevima poveže sa svijetom. Krstario je zadugo na „linijskim brodovima od Foklanda do Valparaisa na pacifičkoj obali Čilea“.

Pošto se zaputio kroz Magelanov prolaz, na tome putu, u samome prolazu, otkrio je ostrva i grupe ostrva koji nijesu bili poznati. Takođe, otkrio je i pomorske puteve između njih koji do tada nijesu bili upisani na pomorskim mapama. Nakon višegodišnjeg revnosnog, upornog ali opasnog rada dobio je i visoka čileanska državna priznanja.

Petar Zambelić je postavljen i promovisan za glavnog stručnog inspektora čileanske ratne mornarice. Pored toga ovaj proslavljenikapetan je izabran za člana državne komisije za izgradnju objekata na Ognjenoj zemlji, naročito oko Magelanovog moreuza.

Pohvale i priznanja u javnosti potvrđivali su izuzetnu ličnost Petra Zambelića, njegov karakter i konkretna pregnuća. Čak je poređen sa Kolumbom i Magelanom. Zambelić je čak podstakao jednu englesku pomorsku ekspediciju da provjeri tačnost njegovih otkrića, koja su u neku ruku ličila na fantastiku. Zahvaljujući njegovim otkrićima dopunjene su pomorske karte. Sedam godina po njegovom dolasku u Čile u štampi su isticane zasluge kapetana Petra Zambelića, ne samo za čileansku mornaricu i razvoj pomorstva već i za čileansku državu.

Da bi ovjekovječili njegovo ime i istakli veličinu i značaj ovog pomorskog viteza, Čileanci su jednu od glavnih ulica u Punta Arenasu častili imenom kapetana Petra Zambelića.

Njegovo ime je prisutno u pomorskoj literaturi i pomorstvu uopšte.

Doseljenike u Čile privlačilo je rudno bogatstvo, povoljna iseljenička politika i liberalizam u društveno-političkom životu a naročito u privredi, što znači da je zemlja ispod Anda nudila iseljenicima iz Evrope vrlo povoljne šanse i povoljnije uslove od zemalja u okruženju.

Mnogi Evropljani, a među njima i Crnogorci, zaustavljali su se na gostoljubivom čileanskom tlu, gdje ih je sve podsticalo da sagrade novo ognjište. Pored trgovaca, bilo je i drugih iseljenika sa južnoslovenskog prostora, naročito Hrvata, koji su se bili ranije već obogatili i zauzimali važna mjesta u čileanskoj privredi. Neki od njih su bili angažovani u industriji šalitre. Oni su i crnogorskim iseljenicima pružali priliku da rade i zarade.

Istraživači posebno izdvajaju: Paska Barburicu (1875-1941), Frana Petrinovića (1882-1951), Lukinovića, Mitrovića, Sarga, Mora, Cicarelija, Marinkovića i druge. Oni su se obogatili i uspjeli da u svojim rukama drže cijelu proizvodnju šalitre u provinciji Antofagaste.

Kod ovih moćnih starih iseljenika i Crnogorci su „nalazili zaposlenje i dobijali procentni kapital kojim su ulazili u trgovinu“.

Barburica, Petrinović i Lukinović su „proširili proizvodnju u dvadesetak fabrika, proizvodeći ogromnu količinu šalitre“. Braća Mitrovići imali su firmu, drugu po količini proizvodnje, takođe u provinciji Antofagaste.

Iseljenici iz Crne Gore koji su bježali od teškog života u otadžbini, nailazili su na još teži u dalekom svijetu. Crnogorski iseljenici u Čileu nastojali su i borili se da osiguraju kao i mnogi, bolje uslove za život svojim porodicama, đeci i sebi. Iseljenici su nastojali, i u domovini i u iseljeništvu, da im se đeca školuju. Ti školovani mladi ljudi imali su kasnije šansu da zauzmu važna mjesta u privrednom, političkom i društvenom životu i Čilea i drugih zemalja.

Petar Zambelić

Od 1907. godine iseljavanje u Čile bilo je pojačano, ali se ne zna koliko je Crnogoraca u to vrijeme bilo u zemlji ispod Anda, ali je nesporno da se njihov broj povećao.

Na samom kraju Zelenog kontinenta je teritorija čileanske provincije Magelanes, ukoju spada Magelanov prolaz i veći dio ostrva Ognjena zemlja. Nju su naseljavali samo hrabri i izuzetni, istraživači i avanturisti, rudari, tragači za zlatom, radnici. Po popisu iz 1885. godine na teritoriji Magelanesa živjelo je 2085 stanovnika, od čega 781 stranac a ostalo su bili starosjedioci.

Osim kapetana Petra Zambelića u provinciji Magelanes, na Ognjenoj zemlji, po popisima, među pripadnicima preko dvadeset nacija na početku 20. vijeka bilo je i 6 Crnogoraca. Među 1469 državljana Austrougarske bilo je vjerovatno i naših Bokelja i drugih Primoraca. Stanovnici ove regije su postigli dogovor o raznim vidovima uzajamne pomoći i vrstama solidarnosti.

Središte provincije Magelanes, grad Punta Arenas je među prvim čileanskim gradovima koji je dobio električnu energiju, a provincija prva ukojoj je uvedeno obavezno školovanje. Između dva svjetska rata na teritoriji Magelanesa bilo je oko 2500 iseljenika iz Kraljevine SHS (Jugoslavije). Među njima je nesumnjivo bilo i ne malo iseljenika iz raznih krajeva Crne Gore.

Na vijest da je Crna Gora ušla u Balkanski rat, u savezu sa Srbijom, radi oslobođenja krajeva ispod Osmanskog carstva, iseljenici iz cijele Južne Amerike, pa i Čilea, masovno su krenuli kao dobrovoljci da pomognu svojoj otadžbini. Naši iseljenici su proslavljali pobjede crnogorske vojske a odbolovali velike pogibije.

U Čileu je, u Ikveku, banketom proslavljen pad Skadra i njegova predaja u ruke Crnogorske vojske, u čemu su se Crnogorcima pridružili i iseljenici sa južnoslovenskih prostora, slaveći po ulicama Punta Arenasa.

Naši iseljenici su stalno slali pomoć svojim porodicama ali su se odazivali i na razne humanitarne vidove pomoći i akcije u otadžbini.

Posebno treba istaći značajnu ulogu lista „Domovina“, sa sjedištem u Punta Arenasu, koji je bio jugoslovenski opredijeljen i pozivao sve južnoslovenske iseljenike na pružanje pomoći u balkanskim ratovima, kako Crnoj Gori tako i Srbiji. Crnogorski kralj Nikola je, preko maršala Gregovića, 9. aprila 1913. godine zahvalio ovome patriotskom iseljeničkom glasilu.

I u Čileu su organizovani odbori za prikupljanje pomoći svojoj staroj domovini.

Formiran je i Odbor srpsko-crnogorskog Crvenog krsta. Preko njega je slata pomoć u domovinu, ali se slalo i mimo toga. Velike količine pomoći iz Južne Amerike, razumije se i Čilea, prikupljane su i slate i u toku Prvog svjetskog rata, a dobrovoljci su se odazivali na zov domovine i išli na front.

Posljednja grupa iz Sjeverne Amerike doživjela je brodolom ispred Medovske luke (San Đovani di Medua), u Albaniji.

Iseljeničko školstvo u Čileu uvodi se tek za vrijeme Prvog svjetskog rata, kada je 1916. u Antofagasti otvorena Jugoslovenska mješovita „pučka“ škola koju su pohađala i đeca crnogorskih iseljenika. Isto takva škola otvorena je i u Punta Arenasu na Ognjenoj zemlji. Nije nevažna činjenica da je predsjednik školskog odbora bio Crnogorac Ivan Ivanović a učitelj Petar Gašić.

Crnogorsko iseljeništvo između dva svjetska rata u Čileu teško je pratiti kroz relevantnu građu pošto se iseljavanje u druge zemlje evidentira tek od 1927. a teško ga je identifikovati u okviru jugoslovenske dijaspore.

Od 1926. do 1929. iz Crne Gore (odnosno Zetske banovine) u Čile se iselilo 11 a od 1930. do 1940. ukupno 85 ljudi.

U bibliografskim izvorima crnogorska dijaspora u Čileu pominje se tek 1920. godine.

Radi se o tekstu o iseljeničkoj organizaciji Jugoslovenska narodna odbrana, čija je centralau Valparaisu, u Čileu. Jedan od centara je u Antofagasti, pod imenom „Petar II Petrović Njegoš“. Među ograncima su „Vladika Rade“ sa sjedištem u Alkorti, „Lovćen“ u Ćaku i „Durmitor“ u Čabasu, sve u Argentini.

Glas Boke je u julu 1932. objavio vijest da je Estaban Ivović, poslanik Čilea, stigao u Beograd. On je porijeklom Bokelj, iz ugledne porodice koja je prije više godina iselila u Čile, u kome se nalazi veliki broj crnogorskih iseljenika. Ivović je profesor univerziteta. Napisao je dvije knjige iz oblasti socijalnog staranja.

U Drugom svjetskom ratu naši iseljenici su pomagali NOP-u, uprkos zabranama.

Nakon Drugog svjetskog rata i naša dijaspora u Čileu doživljava promjene i učestvuje u životu zemlje useljenja. Na području Čilea djelovala su brojna društva jugoslovenskih iseljenika.

U gradu Antofagasti 1960. bilo je 324 jugoslovenska doseljenika (domaćina) koji su manje-više imali brojne porodice. U to vrijeme prosjek starosti tih naših ljudi iznosio je oko 60 godina, a prosjek boravka oko 37 godina.

A novih doseljenika gotovo da nije bilo. Krajem 20. vijeka pitanje starosne strukture iseljeničkih organizacija odnosno proces podmlađivanja bio je i u Čileu centralni problem. Kod mladih čileanskih generacija našeg porijekla bilo je volje da saznaju više o Jugoslaviji, a crnogorskih o Crnoj Gori. Pokazatelj tog interesovanja jeste publikovanje riječnika špansko-srpskohrvatskog jezika.

U Magelanesu je 6. decembra 1978. održana proslava stogodišnjice dolaska prvog iseljenika sa južnoslovenskog prostora na područje Čilea. U to vrijeme jugoslovenski stav prema političkom režimu u Čileu diktirao je i nivo saradnje.

Među jugoslovenskim iseljenicima koji su bili uspješni i koji se visoko kotiraju na društvenoj ljestvici u Čileu jeste i Crnogorac Karlos Gonzales Jakšić. Bio je čileanski kongresmen i gradonačelnik Punta Arenasa.

Članovi ugledne porodice Kraljević značajni su vlasnici udjela u bankarskom sektoru mnogih banaka u Čileu. Pored pomenutih i drugih crnogorskih iseljenika u Čileu, stalno nastanjeni emigranti sa teritorije Crne Gore bili su i:

■ Tripo Nikolić (Antofagasta) rođen 26. XII 1900. u Gornjoj Lastvi kod Kotora, otac Miho; došao u Čile 1924.

■ Jovan Dudić (Vina del Mar) 15. IX 1901. u Malim Zalazima, Cetinje, otac Milo; došao u Čile 1929.

■ Savo Dudić (Punta Arenas), rođen 17. VIII 1903. u Malim Zalazima kod Cetinja, otac Milo; došao u Čile 1921.

■ Vukašin Raspopović (Santjago de Čile), rođen 6. VIII 1904. u Glizici kod Danilovgrada, otac Perovan; došao u Čile prije Drugog svjetskog rata, ali je poslije oslobođenja jedno vrijeme živio u Jugoslaviji.

■ Đuro Đuranović (Punta Arenas), rođen 21. I 1916. u Đurićima kod Herceg Novog, otac Bogdan; došao u Čile 1922.

■ Špiro Lepetić (Tokopila), rođen 12. VIII 1913. u Ratiševini kod Herceg Novog, otac Nikola; došao u Čile 1938.

■ Jelena Kaženegra supruga pok. Toma Kaženegre, iz Pržnog kod Boke Kotorske (Santjago de Čile), rođena 16. XI 1902 u Herceg Novom, djevojačko prezime Prnjat.

■ Garsija Radović (Vina del Mar), rođen 21. IX 1909. u Perastu kod Boke Kotorske, otac Luka; došao u Čile 1924.

■ Aleksa Vukdelić (Santjago de Čile), rođen 1892. u Gračanici kod Andrijevice; otac Mijailo; Jugoslaviju napustio 1945.

■ Milivoje Kraljević (Santjago de Čile), rođen 15. X 1912. u Nikšiću; otac Ilija; Jugoslaviju napustio 1944.

■ Novak Spasojević (Santjago de Čile), star oko 55 godina (1976), oženjen Slovenkom. Rođen u Straševini kod Nikšića.

■ Ilija Biskupović (Punta Arenas), nema ličnih podataka. Među uglednije, značajnije i bogatije iseljeničke porodice u Čileu nesumnjivo spada familija Razmilić – Vlahović iz čileanskog glavnog grada Santjaga, porijeklom sa Brača, koja pored hrvatskog ima, vjerovatno, u prezimenu i dublji crnogorski korijen. Zna se da su iseljavanja iz Crne Gore u Dalmaciju kroz istoriju bila vrlo česta, ponekad i masovna. Najpoznatiji član te porodice je svakako Jorg ( Jure, Juraj; Đuro) Razmilić – Vlahović, građevinski inženjer, vrsni prevodilac, književnik, preduzetnik. Njegov otac Dušan je početkom 20. vijeka stigao u Čile. Majka mu je, takođe sa Brača. Juraj ( Jorg) je rođen u Antofagasti, na sjeveru Čilea. Pored toga što je vrlo uspješan privrednik, poznat je po svome ruštvenom angažmanu u okviru jugoslovenske naseobine u glavnom gradu Čilea, razvijanju patriotizma, čuvanju nacionalne svijesti i kulturnog nasljeđa.

Osnovao je iseljeničko društvo Jugoslovenski stadion i bio njegov dugogodišnji  predsjednik. Takođe, u okviru istog društva formirao je i muški pjevački zbor (hor) Solisti Santjaga. U Crnoj Gori je poznat i rado dočekivan, posebno poznat po svojim prevodima velikih djela jugoslovenske književnosti sa srpskohrvatskog (hrvatskog i crnogorskog) na španski jezik: Smrt Smail-age Čengića Ivana Mažuranića i Gorski vijenac Petra II Petrovića Njegoša. Jezik je naučio od oca i Crnogoraca čija je kolonija bila brojna na sjeveru zemlje oko grada Antofagaste.

Ovaj znameniti iseljenik posjetio je u oktobru 1985. Crnu Goru, obišavši Boku Kotorsku, Sv. Stefan, Cetinje, Lovćen i Titograd. U junu 1987. godine, na Cetinju i u Zagrebu, promovisan je njegov prevod „Gorskog vijenca“ na španskom jeziku. Predsjedništvo SFR Jugoslavije odlikovalo je Jorga ( Juru) Razmilića Vlahovića Ordenom  jugoslovenske zastave sa zlatnim vijencem, koji mu je uručen na Braču 27. septembra 1985. Inače, njegova uža porodica: supruga, tri sina i kćerka, bili su nosioci jugoslovenske putne isprave, dakle državljani SFRJ.

Jugoslovenska dijaspora u Čileu i nakon Drugog svjetskog rata bila je jedna od najbrojnijih i najuticajnijih u Južnoj Americi. Skoro u svim većim gradovima Čilea, od sjevera do juga, postojali su domovi ili druge institucije jugoslovenskih iseljenika kroz koje se odvijao društveni život Jugoslovena. Iako brojem neveliko, crnogorsko iseljeništvo je participiralo u svemu u okviru jugoslovenske naseobine u Čileu. Krajem 60-ih godina (1968) prošlog vijeka u Čileu je bilo dvadeset jugoslovenskih (patriotskih) organizacija. Vrlo je zanimljivo da je i pored toga što je jugoslovensko iseljeništvo skoncentrisano najviše u dva grada, Punta Arenasu i Antofagasti, tj. na dva geografska pola Čilea, na krajnjem jugu i na krajnjem sjeveru, ipak se najbrojnije i najogranizovanije iseljeničke institucije nalaze u Santjagu.

Ugled i jugoslovenskih i crnogorskih iseljenika u Čileu je nesporan, pogotovo onih koji su doprinijeli razvoju ove južnoameričke zemlje. To potvrđuju i tekstovi u čileanskoj štampi o našim iseljenicima, u kojima se posebno ističe njihov doprinos napretku Čilea.

Jugoslovenske institucije koje su se bavile radom sa iseljeništvom, Savjet za pitanja iseljenika i zajednica Matica (naravno i Matica iseljenika Crne Gore), kao i Ambasada u Čileu, ulagali su velike napore kako bi se obezbijedila aktivnost i podigao kvalitet rada iseljeničkih organizacija.

Odmah nakon rata osnovni zadatak u odnosu na našu dijasporu u ovom dijelu svijeta bio je da se naši iseljenici upoznaju sa pravim stanjem u Jugoslaviji, da se raskrinka, onemogući djelovanje i uticaj na iseljenike novopridošle neprijateljske emigracije.

To je vrlo uspješno završeno. Ugled koji uživaju naši iseljenici predstavlja dragocjen moralni kapital, što je ranije doprinosilo približavanju Jugoslavije i Čilea, a danas sa zemljama koje su nastale njenim raspadom, pa i Crne Gore. I Crna Gora treba da razvija i obogaćuje saradnju svojim iseljenicima u Čileu. U Čileu su se do nazad dvije tri decenije nalazili uglavnom stari iseljenici i njihovi potomci. A novi su slabo pristizali.

Danas starih iseljenika nema, ali ostalo je njihovo potomstvo. U takvim uslovima druga i treća generacija naših iseljenika, a o mlađima da i ne govorimo, skoro su se sasvim identifikovale sa čileanskom nacijom i njihovi osjećaji prema domovini njihovih roditelja i predaka postepeno slabe, čile i gube se. Ali pomoć Ambasade i Matice iseljeničkim organizacijama davala je dobre rezultate.

One vrše i drugu misiju – da obezbijede, ranije, prisustvo Jugoslavije u Čileu, a danas Crne Gore i drugih jugoslovenskih država. U Čile je, naročito pedesetih godina 20. vijeka, došao određeni broj mlađih Jugoslovena.

Da li je među njima bilo i Crnogoraca, na to pitanje teško je dati odgovor. Ti mladi ljudi napuštili su Jugoslaviju u većini slučajeva ilegalno iz avanturističkih ili ekonomskih razloga, a manje iz političkih.

Oni su tada imali oko dvadeset godina. U Čile su stigli kao kvalifikovani radnici, zanatlije, tehničari itd. Mnogi od njih su uspjeli da se uključe u privredni život Čilea i da postignu dobre rezultate u svom poslu.

Oni su postali šefovi pogona u fabrikama, vlasnici više fabrika. Ovi poslijerati emigranti, među koje treba ubrojati i neke koji su stigli iz Njemačke, gdje su u toku rata bili na prisilnom radu, nijesu se politički eksponirali, ali su živjeli potpuno odvojeni od „stare“ iseljeničke naseobine i bili stalni predmet interesa i djelovanja neprijateljskih organizacija, a posebno ustaške.

Jugoslovensko pripomoćno društvo iz Punta Arenasa osnovano je 16. decembra 1900. godine. Jugoslovenski dom, takođe sa sjedištem u Punta Arenasu, u decembru 1978. godine proslavio je stogodišnjicu prisutnosti Jugoslovena u Magelanesu (Magollanes). Naseobina u Magelanesu je „najstarija i najjača iseljenička naseobina u Čileu“. U provinciji uživa veliki ugled.

Dugo godina su pripadnici te kolonije zauzimali sve važnije položaje u vlasti. Iseljenici iz Hrvatske, naročito sa Brača i iz Dalmacije, čine 80 % te naseobine, ali bilo je i Crnogoraca koji su ostavili svoje potomstvo.

Stogodišnjica južnoslovenskog doseljenja u Čile je obilježena svečano, uz niz kulturnih i sportskih priredaba. Dobijena je pomoć iz Jugoslavije za tu proslavu (1978).

Glavna fotografija: Jedan dio članstva Jugoslovenskog kulturnog doma tridesetih godina, Santjago, Čile