Iseljeništvo Crne Gore, iliti crnogorska dijaspora, nije sve do sada, iako je bilo pojedinačnih pregnuća, izučavana institucionalno, sa stručnog i naučnog stanovišta, planski i sistematski, niti je bilo nekih relevantnih obrada i sinteza.

Istina, Crna Gora je, bez obzira na periode i faze koje je u prošlosti prolazila, kao samostalna ili nezavisna država, ili u sastavu tri Jugoslavije, ili zakratko u državnoj zajednici sa Srbijom (2002-2006), uvijek imala kakve–takve veze sa svojim iseljeništvom, koje nije prestajalo da održava veze sa svojom maticom, postojbinom svojih predaka i bilo most prijateljstva i saradnje sa državama njegovog useljavanja, života i rada. Te veze su nekada bile jače, nekada slabije, ali nikada nijesu prestajale.

U izučavanju crnogorske dijaspore postojali su i postoje brojni i različiti problemi, a najbitniji su: nedostatak arhivske građe i drugih izvora, nedovoljna zainteresovanost odgovarajućih ustanova i institucija za ovu problematiku, nedovoljna njena izučenost u dosadašnjim periodima i nedostatak odgovarajućeg kadra.

Ranije je, od 1962. godine, postojala Matica iseljenika Crne Gore, koja je bila članica Matice iseljenika Jugoslavije. Sa raspadom zemlje i ona se postepeno gasila. Potom institucionalno o iseljeništvu Crne Gore je brinuo, pored odgovarajućih ministarstava i državnih organa, prevashodno Centar za iseljenike Crne Gore, a danas Uprava za dijasporu i Matica crnogorska.

U tom pogledu napravljeni su početni rezultati. Jer neophodno je, koliko se to može, da se naučnom i stručnom analizom utvrde uzroci i posljedice iseljavanja crnogorskih državljana kroz istoriju, njihov ekonomski i društveni položaj u zemljama useljenja, kao i oblici okupljanja i aktivnosti, ali i veze sa svojom maticom. Sazrela je svijest da je takvo izučavanje neophodno i da se i u Crnoj Gori mora organizovano i planski istraživati problematika crnogorskog iseljeništva. To, između ostalog, pomaže utvrđivanju programa matice Crne Gore prema svome iseljeništvu u cjelini ili pojedinim njegovim djelovima, a posebno osmišljavanju veza i saradnje sa našim iseljenicima, njihovim asocijacijama, a preko njih i sa državama u kojima žive.

Kao i svaka, i crnogorska iseljenička problematika je veoma složena. Zaista, ova velika, a malo obrađena tema zaslužuje da joj se pokloni znatno više pažnje i istraživačkih pregnuća. Uz uzajamnu saradnju matice i dijaspore, moguće je sačiniti istoriju crnogorskog iseljeništva.

Naše okruženje je u tom pogledu mnogo odmaklo. Hrvatska i Srbija se odavno sistematski i organizovano bave izučavanjem svojih dijaspora. Objavljen je znatan broj knjiga, a postoje i institucije koje se time ozbiljno bave. Valja podsjetiti da je prvi crnogorski pasoš izdat u doba vladike Vasilija Petrovića 1751. godine. Do tada su Crnogorci u druge zemlje putovali bez ikakvih isprava. Takođe, Petar II Petrović Njegoš je izdavao „pasaporte“ (sačuvano je više primjeraka). Kasnije je, kako se učvršćivao državni aparat, a u skladu sa zahtjevima međudržavnih odnosa, izdavanje putnih isprava bila ustaljena praksa. Crnoj Gori je nezavisnost priznata na Berlinskom kongresu 1878. kao 27. po redu priznata država u svijetu, dobivši znatno teritorijalno proširenje, sa gradovima i varošima i prvi put, poslije nekoliko stoljeća, izlaz na svoje more.

Već 1879. Crna Gora je, osim sa Njemačkom, uspostavila diplomatske odnose sa svim velikim silama. One su ubrzo otvorile svoja poslanstva na Cetinju. Crna Gora je imala svoja diplomatska predstavništva u Carigradu, Beogradu, Parizu i Vašingtonu i više konzulata.

Crnogorsko iseljeništvo je umnogome dijelilo sudbinu Crne Gore, nestale u unitarnoj tvorevini i nove države koja je udarala temelje svojim institucijama. Pošto je Crna Gora bila samo dio u okviru regije – Zetske oblasti pa Zetske banovine, svaka njena posebnost je, uglavnom, bila utopljena u jugoslovenskoj državnoj personalnosti i srpskoj nacionalnoj odrednici.

Između dva svjetska rata problematiku iseljeništva sa formalno-pravne strane regulisao je Zakon o iseljavanju (od 30. decembra 1921. godine). Takođe, formiranjem Generalnog iseljeničkog komesarijata u Zagrebu (25.

novembra 1922.) iseljeništvo je institucionalizovano u pravnom smislu i duhu. Kasnije formirani Iseljenički savjet (6. februara 1923. godine) kao državni organ imao je i ulogu da poveže više ministarstava čiji rad se doticao iseljeništva kroz svoje predstavnike u Komesarijatu i Savjetu. Oba tijela funkcionisala su pod okriljem Ministarstva socijalne politike.

Po prirodi posla, iseljenička pitanja bila su pod nadležnošću Ministarstva inostranih poslova (kroz rad diplomatsko–konzularnih predstavništava) i Ministarstva unutrašnjih poslova (kroz konkretnu primjenu zakona u sferi iseljeničkih pitanja u okviru svoje nadležnosti).

U sastavu Ministarstva socijalne politike nalazio se Iseljenički odsjek sve dok svoje kompetencije nije prenio na Generalni iseljenički komesarijat.

Pored Generalnog iseljeničkog komesarijata, u Zagrebu su formirani još i Novinski obavještajni ured sa listom Novi iseljenik, zatim Iseljenička biblioteka, Iseljenički muzej, Iseljenički institut i Organizacija iseljenika ORIS. Tako je Zagreb u međuratnom periodu bio institucionalno središte jugoslovenske i hrvatske dijaspore (koja je bila daleko najbrojnija). Zato su i navedene institucije i njihove arhive nezaobilazne i u istraživanju crnogorskog iseljeništva.

Sjutra nastavak

Prethodno objavljeni dio feljtona

Dijaspora Crne Gore u prošlosti i sadašnjosti (4): Periodi i faze iseljavanja iz Crne Gore