Dijaspora Crne Gore u prošlosti i sadašnjosti (4): Periodi i faze iseljavanja iz Crne Gore
Druga polovina 20. vijeka stvarala je nove crnogorske pečalbare. Odlazeći na privremeni rad u inostranstvo, naročito u Njemačku, Francusku, Englesku, Dansku, Švedsku i druge evropske zemlje, Crnogorci su vodili i svoje porodice ili su ih tamo sticali. Dio njih se vremenom vratio, dok se veći dio i danas nalazi u tim zemljama. Neki su primili i državljanstvo zemlje u kojoj rade. Gastarbajterska populacija je uvećana izbjegličkom, ekonomskom i intelektualnom emigracijom u potonjih dvadeset godina. Raspad bivše Jugoslavije i dešavanja u trećoj pa i državnoj zajednici Srbija i Crna Gora – uveliko su se reflektovali i na crnogorsku dijasporu, na profil njenog identiteta – osjećanje nacionalne pripadnosti i strukturu svijesti, na odnos prema matičnoj državi Crnoj Gori.
U istoriji crnogorskih iseljavanja, odnosno u nastanku i sudbini crnogorske dijaspore, razlikuje se osam perioda i, u okviru njih, nekoliko faza i pravaca iseljavanja.
■ Prvi period iseljavanja traje od kraja XV do kraja XVIII vijeka i obuhvata vrijeme u kome još nijesu formirani organi centralne državne vlasti. U tom periodu iseljavanja su determinisana specifičnim uslovima i pravcimakoji su Crnogorce zaputili na zaradu u Boku i Carigrad, primorali ih na službu kod mletačkih i austrijskih vlasti. Karakteristična su, takođe, iseljavanja na tursku teritoriju, u Nikšić, Ibarski Kolašin, Hercegovinu i Bosnu.
Posebno su zanimljiva naseljavanja na mletačkoj teritoriji: Boki, Dalmaciji i Istri. Važan segment toga perioda jeste iseljavanje Crnogoraca u Napuljsku kraljevinu i u Austriju, i posebno u Srbiju i u Rusiju, za koje su Crnogorci bili naročito zainteresovani.
■ Drugi period u istoriji crnogorskih iseljavanja omeđen je početkom konstituisanja organa centralne državne vlasti krajem XVIII i proglašenjem Crne Gore za knjaževinu sredinom XIX vijeka. Osim ranijih, taj period karakterišu i posebni uslovi života i uzroci iseljavanja, promjene unutrašnjih i spoljno-političkih okolnosti. U tom razdoblju Crnogorci se sele u više pravaca. Opet ih nalazimo na zaradi u Carigradu, a naseljavanja se nastavljaju prema Nikšiću, Hercegovini i Bosni. Za to vrijeme karakteristična su iseljavanja i u pravcu Kosova i Skadra. Nastavljaju se naseljavanja u Boku, Austriju i, posebno, u Rusiju i Srbiju. Bilo je i pokušaja iseljavanja u Grčku i Apuliju.
■ Treći period se poklapa sa iseljavanjima iz Crne Gore od proglašenja knjaževine do Berlinskog kongresa 1878. godine. U to vrijeme Crnogorce opet nalazimo na zaradi u Carigradu, na prokopavanju Sueckog kanala, na radovima u Grčkoj, Bugarskoj, Rumuniji i, što je novo u povjesnici crnogorske dijaspore, u Americi. Takođe, u ovom periodu nijesu prestala iseljavanja u Boku, Primorje, Austriju, Italiju, Bosnu, Hercegovinu i Metohiju.
Zabilježeni su pokušaji iseljavanja u okolinu Skadra. Ipak, dominantna su iseljavanja u Rusiju i naseljavanje u Srbiji.
■ Četvrti period čini vrijeme od međunarodnog priznanja Crne Gore 1878. godine, oslobađanja gradova, teritorijalnog proširenja zemlje i izlaska na more, do Prvog svjetskog rata. U istoriji Crne Gore to je vrijeme izuzetnog privrednog, kulturnog, naučnog i svakog drugog napretka i naziva se, ne bez razloga, crnogorskim preporodom.
On je donio brzi razvoj zemlje i napredak u svim sferama društvenog, pravnog, ekonomskog, kulturnog i svakog drugog oblika života. Na žalost, još uvijek nijesu nestali raniji razlozi koji su dovodili do masovnih iseljavanja brojnih crnogorskih porodica. Iako su se promijenile društveno-ekonomske prilike, uslovi života su i dalje bili teški, raslojavanje društva sve vidljivije, masovno siromašenje nepodnošljivije, a gladne godine su i dalje uzimale svoj danak. Pravci iseljavanja su ostali, uglavnom, isti, ali bilo je i novih.
Posebno je značajna kolonizacija Metohije nakon Prvog balkanskog rata. Crnogorci su i dalje, kazano današnjom leksikom, „gastarbajteri“ u Boki i Primorju, Hercegovini i raznim drugim krajevima Austrougarske monarhije, zatim u Grčkoj, Rumuniji, Rusiji, Otomanskoj carevini, na Kritu i drugim evropskim zemljama, ali, sada ih susrijećemo i u Africi, Sjevernoj i Južnoj Americi, Aziji i Australiji. Crnogorske porodice se naseljavaju u Hercegovini, Bosni, Bugarskoj, a naročito u Srbiji. Upravo u ovom periodu odvijala su se najmasovnija iseljavanja u Srbiju, a u isto vrijeme tekao je snažan proces posrbljavanja Crnogoraca. Osim ekonomske, ovo vrijeme je donijelo i crnogorsku političku emigraciju, naročito nakon uvođenja parlamentarizma u Crnoj Gori.
■ Peti period u iseljavanju Crnogoraca u druge krajeve i zemlje obilježen je Prvim i vremenom do Drugog svjetskog rata. Veliki rat je donio i velike nevolje crnogorskom narodu. Između ostalog, u njemu je prvi put u svojoj dugoj istoriji crnogorska vojska kapitulirala, kralj, vlada i znatan dio crnogorske vojske morali su da napušte zemlju. Uslijedile su masovne internacije u logore. Kraj rata je donio nestanak Crne Gore kao nezavisne države, njeno prisajedinjenje Srbiji i život u državi Srba, Hrvata i Slovenaca, kasnije nazvanoj Kraljevina Jugoslavija, u kojoj nije bilo mjesta ni za državu, ni za narod, ni za ime crnogorsko.
U međuratnom periodu Crnogorci su iseljavani u Vojvodinu, Metohiju i u druge krajeve ondašnje države. U potrazi za zaradom i boljim uslovima života odlazili su i u druge zemlje. U to vrijeme bila je brojna i crnogorska politička emigracija.
■ Drugi svjetski rat je, takođe, donio velike nesreće Crnoj Gori ali i dao priliku da Crna Gora bar, u izvjesnoj mjeri, povrati svoju državnost. Rat je donio i masovne egzoduse stanovništva, logore i zatvore. Kraj rata je doveo do toga da su se djelovi crnogorskog, četničkog i federalističkog pokreta našli u emigraciji. Takođe, nakon sukoba Jugoslavije sa Sovjetskim Savezom 1948. i zemljama u njegovoj političkoj sferi ne mali broj Crnogoraca upućen je na Goli otok ili primoran na emigraciju. U tom, šestom periodu u crnogorskoj iseljeničkoj hronici, koji traje od 1941. do naših dana, bilo je masovnih iseljavanja. Naročito je pažnje vrijedno masovno iseljavanje – kolonizacija Crnogoraca u Vojvodinu što zahtijeva posebnu naučnu obradu. Brojne su naseobine crnogorskih kolonista iz toga vremena. S druge strane, u tadašnjoj jedinstvenoj državi Crnogorci su se u potrazi za poslom i boljim uslovima života selili po cijeloj zemlji. Masovno školovanje crnogorske omladine po jugoslovenskim i evropskim centrima može se na neki način smatrati jednim od činilaca u istoriji iseljavanja iz Crne Gore, pogotovo zato što je veliki dio srednjoškolske i univerzitetske omladine ostajao da trajno živi u drugim sredinama.
■ Pečat sedmom periodu crnogorskog iseljeništva dali su raspad SFRJ, ratovi u okruženju i brojna populacija crnogorska koja je ostala u republikama koje su postale države. Osnovana su i udruženja Crnogoraca za očuvanje nacionalnog i kulturnog identiteta. Poseban slučaj predstavlja crnogorska dijaspora u Srbiji. Njen jedan dio je izgubio crnogorski nacionalni identitet, naročito stariji iseljenički slojevi, dok se drugi, mlađi, „zahvaljujući“ političkim prilikama i interesima, pocijepao u duhu 19. i početka 20. vijeka – na srpsko i crnogorsko krilo. Crnogorska dijaspora u Srbiji, Bosni i Hercegovini, Hrvatskoj, Makedoniji, Sloveniji i na Kosovu zaslužuje posebnu i cjelovitu interdisciplinarnu naučnu obradu.
■ Osmi period u istoriji crnogorskog iseljeništva počinje nakon sticanja crnogorske nezavisnosti na referendumu 21. maja 2006. godine i međunarodnog priznanja Crne Gore. Država Crna Gora opet postaje istinska matica za svoje iseljeništvo.
Ali postoje i crnogorski akordi. Recimo nekim entitetima je Crna Gora domovina ali ne i matica.
Osim Crnogoraca u Peroju (u Hrvatskoj), rijetki su primjeri da su crnogorski iseljenici kao kolonija tako dugo sačuvali svoj nacionalni identitet i svijest o pripadnosti crnogorskom etničkom biću, da su sačuvali svoju kulturu, jezik, običaje i druga nacionalna obilježja. Najveći broj crnogorskih iseljenika zavisno od sredine u kojoj se nastanio, pojedinci, grupe ili veće kolonije, vremenom se pretopio u druge narode i izgubio svoje ranije nacionalne odlike. O nekima se zna samo iz istorijskih pomena, rijetkih naučnih radova ili predanja koje se sačuvalo u matici.
U zavisnosti od etničkog okruženja, vjerskog konteksta, jezičke srodnosti, političko- deološkog odnosa nove domovine prema djelovima crnogorske dijaspore na svojoj teritoriji, pravnog sistema i vjerske tolerancije, istorijskih zbivanja, unutrašnjih i spoljnopolitičkih faktora i drugih činilaca, determinisani su i opstanak i sudbina crnogorskog iseljeništva kroz istoriju.
Ipak, nesporno je da i danas postoji dosta brojna crnogorska dijaspora, starije ili mlađe provenijencije, rasijana po daljem ili bližem okruženju, ili diljem svijeta. U današnje vrijeme je vrlo jaka crnogorska dijaspora u Sjedinjenim Američkim Državama, Kanadi, u državama Južne Amerike, u Australiji, na Novom Zelandu itd. Ranije su tamo osnivane brojne iseljeničke organizacije, danas postoje iseljenička udruženja i klubovi.
Druga polovina 20. vijeka stvarala je nove crnogorske pečalbare. Odlazeći na privremeni rad u inostranstvo, naročito u Njemačku, Francusku, Englesku, Dansku, Švedsku i druge evropske zemlje, Crnogorci su vodili i svoje porodice ili su ih tamo sticali. Dio njih se vremenom vratio, dok se veći dio i danas nalazi u tim zemljama. Neki su primili i državljanstvo zemlje u kojoj rade. Gastarbajterska populacija je uvećana izbjegličkom, ekonomskom i intelektualnom emigracijom u potonjih dvadeset godina. Raspad bivše Jugoslavije i dešavanja u trećoj pa i državnoj zajednici Srbija i Crna Gora – uveliko su se reflektovali i na crnogorsku dijasporu, na profil njenog identiteta – osjećanje nacionalne pripadnosti i strukturu svijesti, na odnos prema matičnoj državi Crnoj Gori.
Sjutra nastavak.
Prethodno objavljeni dijelovi feljtona
Ekskluzivno: Fokus u nastavcima objavljuje monografiju Dijaspora Crne Gore u prošlosti i sadašnjosti
Dijaspora Crne Gore u prošlosti i sadašnjosti (1): Iseljavanje sa crnogorskog prostora kroz vjekove
Dijaspora Crne Gore u prošlosti i sadašnjosti (2): Uzroci iseljavanja stanovništa
Komentari