Promjena vlasti u Crnoj Gori nije uticala na položaj i institucionalni status Crnogoraca u Srbiji, a može se reći da se on iz godine u godinu pogoršava i da dobija zabrinjavajuće razmjere, da se nastavlja negiranje crnogorskog nacionalnog, državnog, kulturnog, duhovnog i jezičkog identiteta, ocijenio je osnivač je i prvi predsjednik Udruženja Crnogoraca Srbije “Krstaš”, Nenad Stevović.  

On je, u intervjuu Portalu Revije Fokus, objasnio da je jedan od razlog zašto se to dešava “nepodnošljivo inferioran odnos države Crne Gore i njenih diplomatskih predstavnika prema zvaničnom Beogradu i nezainteresovanost kada su u pitanju identitetska prava i položaj Crnogoraca u Srbiji. Nažalost, kako kaže, taj odnos se nije promijenio od sticanja nezavisnosti do danas.

Stevović, koji je i jedan od osnivača Crnogorskog kulturnog centra u Lovćencu, kaže da su da su najviši državni zvaničnici, prije promjene vlasti 2020, posjećivali tu instituciju, ali da državni organi u čijem opisu posla je saradnja sa iseljenicima nijesu pratili taj primjer, tačnije da ni Uprava za dijasporu, ni i skupštinski Odbor za međunarodne odnose i iseljenike, nijesu nikada uspostavili komunikaciju ili organizovali bilo kakav susret.

Kao glavni i odgovorni urednik “Identiteta”, časopisa za kulturu, nauku, politiku, istorijska i društvena pitanja crnogorske dijaspore, Stevović tvrdi da će “crnogorskog identiteta “biti onoliko koliko bude borbe za njega”. Zbog toga je i izrazio bojazan da će i predstojeći popis stanovništva u Srbiji predstavljati poražavajući bilansni trenutak u kome se nalazi crnogorska zajednica, a kao dokaz navodi i podatak da kadrovi koji dolaze u diplomatsku misiju iz Crne Gore nijesu pokazali interesovanje za saradnju sa emigracijom koja se zal aže sa ostvarivanje svojih zakonom definisanih identitetskih prava.

U kakvom su danas položaju Crnogorci u Srbiji?

– Položaj crnogorske zajednice u Srbiji se iz godinu u godinu pogoršava, a danas se može reći da je zabrinjavajući. Takvo stanje, između ostalog, je rezultat djelovanja beogradskog političkog i medijskog establišmenta, čiji je cilj negiranje crnogorskog nacionalnog, državnog, kulturnog, duhovnog i jezičkog identiteta. Kreiran je takav društveni ambijent u kojem je tanka linija između verbalnog delikta i nečeg radikalnijeg što može da se dogodi bilo kom predstavniku crnogorske nacionalne zajednice u profesionalnom ili privatnom životu. Javni medijski prostor u Srbiji je do te mjere zatrovan promovisanjem negativnih stereotipa za etničke Crnogorce da se on reflektuje na njihov svakodnevni život, sada već i u bezbjednosnom smislu. I to isključivo na onaj dio crnogorske zajednice koji je ponosan na svoj nacionalni identitet i na svoju postojbinu Crnu Goru, i koji to ispoljava javno, na kulturan i dostojanstven način, uz poštovanje Ustava i zakona države čiji su građani. Uskraćeno im je ostvarivanje i korišćenje zakonom propisanih prava i to od strane onih koji su u obavezi da te zakone sprovode. Pored otvorene diskriminacije u javnom diskursu koja se ogleda u nipodaštavanju i vrijeđanju karakteristika crnogorskog državnog i nacionalnog identiteta, protiv crnogorske zajednice u Srbiji se vodi i posebna perfidna „borba iznutra”. Strategija te borbe se ogleda u osnivanju i djelovanju brojnih vještačkih udruženja sa crnogorskim prefiksom, kontrolisanih iz centra koji negira crnogorski identitet i pokušava da kreira model ponašanja i prototip Crnogorca u Srbiji po volji i potrebama beogradskih nalogodavaca. Nevjerovatan je podatak da u ovom trenutku ima blizu 70 tako registrovanih organizacija. Došlo se do apsurdne situacije, sve je više „crnogorskih” udruženja, a sve manje Crnogoraca, uz sve lošiji društveno politički ambijent za prihvatanje identitetskih karakteristika crnogorskog naroda u Srbiji.

Koliko se taj položaj promijenio nakon promjene vlasti u Crnoj Gori?

– Promjena vlasti u Crnoj Gori nije uticala na položaj i institucionalni status Crnogoraca u Srbiji. U kontinuitetu taj položaj je iz godine u godinu sve lošiji, i tu nema razlike ko śedi u Karađorđevoj ulici u Podgorici. Neke od razloga sam već naveo, a jedan je i nepodnošljivo inferiorni odnos države Crne Gore i njenih diplomatskih predstavnika prema zvaničnom Beogradu i nezainteresovanost kada su u pitanju identitetska prava i položaj Crnogoraca u Srbiji. Taj odnos se nije promijenio od sticanja nezavisnosti do danas. Sa druge strane, Crnogorci u Srbiji sa zebnjom i nepovjerenjem prate promjenu vlasti i dešavanja u svojoj postojbini, jer su svjesni pogubnog uticaja i namjera velikosrpske politike prema Crnoj Gori. Dešavanja u matici na njih emotivno utiču zbog bezrezervne ljubavi prema njoj, i dodatno zbog gubitka nade da će se jednog dana Crna Gora okrenuti prema njima i njihovim problemima.

Rođeni ste u Vojvodini, živite na Cetinju i u Lovćencu, za koji neki kažu da je i „srce Crne Gore u Srbiji“, vjerovatno Vas crnogorski zvaničnici redovno obilaze i daju podršku?

– Činjenica je da su najviši državni zvaničnici Crne Gore, predśednik Filip Vijanović (2009), predśednici Skuštine, Ranko Krivokapić (2013) i Ivan Brajović (2018) i premijer Duško Marković (2016) pośetili Crnogorski kulturni centar u Lovćencu i na taj način ukazali poštovanje i privilegiju patriotskom krilu crnogorske emigracije u Srbiji za njenu odanost i ljubav prema postojbini Crnoj Gori. Međutim, sa druge strane, državni organi u čijem opisu posla je saradnja sa iseljenicima nijesu pratili taj primjer. Naprotiv. Podatak koji zahtijeva posebnu analizu je da Uprava za dijasporu i skupštinski Odbor za međunarodne odnose i iseljenike, nijesu nikada uspostavili komunikaciju, organizovali susret ili pośetili Crnogorski kulturni centar u Lovćencu, jedini u Srbiji koji funkcioniše od 2010. godine. Nije obiđena ni jedina Crnogorska biblioteka i čitaonica u Srbiji. Nije upriličen susret, razgovor sa Crnogorskim kulturno prosvjetnim društvom „Princeza Ksenija”, jedinim društvom u Srbiji koje svoje aktivnosti bazira na radu sa đecom školskog uzrasta u cilju očuvanja i prezentovanja crnogorske tradicionalne i savremene kulture. Nije uspostavljena komunikacija ni sa udruženjem „Krstaš”, ni sa Crnogorskom partijom, organizacijama koje su najzasluženije za istorijsko pregnuće uvođenja crnogorskog jezika u službenu upotrebu u jedinoj opštini van granica države Crne Gore. A dolazilo se i dolazi se u Srbiju, posebno intenzivno od početka 2014. godine. Više nego bilo đe drugo. Zabilježeno je blizu 100 pośeta i sastanaka javnih i tajnih, pa i sa fiktivnim „crnogorskim” udruženjima koji imaju samo jednog člana. Organizovani su sastanci, dogovori, predlagana strategija djelovanja i finansijski podržavani različiti projekti. Za patriotsku emigraciju se nije i nema vremena, pa se našla u svojevrsnoj pat poziciji. Sa jedne strane je pośetom uvažena od najviših zvaničnika Crne Gore, a sa druge strane državni organi koji operativno treba da sarađuju sa njima ih ignorišu do krajnjih granica.

Koliko ste vi iz Vojvodine povezani sa Crnogorcima iz drugih krajeva Srbije? Postoji li saradnja?

– Disperzija naseljavanja Crnogoraca u Srbiji je široka, i oni su prisutni u svakom dijelu države. Povezanost i saradnja između njih je u najvećoj mjeri uslovljena percepcijom nacionalnog pitanja i identiteta. Svaka ptica svome jatu leti. Tako je povezana i patriotska emigracija, od Vojvodine, preko Beograda, pa do juga Srbije i Topličkog okruga. Brojčano je slabija od ovih drugih „Crnogoraca“, ali mnogo, mnogo jača po odanosti i ljubavi prema svojoj postojbini Crnoj Gori i njenim vrijednostima.

Koliko Crnogoraca živi u Vojvodini? U kojim mjestima je najveći broj?

– Po rezultatima popisa iz 2011. godine, u Srbiji živi 38.527 Crnogoraca, od toga u Vojvodini 22.114. Daleko najviše ih je u Bačkoj, đe ih po tim podacima ima 20.102, a posebno su skoncentrisani u 11 naseljenih mjesta u opštinama Vrbas, Kula i Mali Iđoš. Te opštine su teritorijalno naslonjene jedna na drugu.

Da li Vas je neko iz Crne Gore kontaktirao u vezi predstojećeg popisa stanovništva u Srbiji?

– Mene nije niko kontaktirao, a nije mi poznato da je bilo kontakata sa patriotskom emigracijom pojedinaca i organizacija koje sarađuju sa udruženjem “Krstaš” i sa Crnogorskom partijom. Ponavlja se ista priča kao i uoči popisa stanovništva 2011. godine. Tada, kao i sada, zvanična Podgorica je podržala, finansirala i sarađivala sa subjektima koji ne pripadaju pomenutim organizacijama. Takva politika je donijela katastrofalan rezultat na prethodnom popisu, a vrlo je vjerovatno da će i predstojeći popis stanovništva predstavljati poražavajući bilansni trenutak u kome se nalazi crnogorska zajednica u Srbiji.

Generalna konzulka Nevenka Ćirović „vjerovatno“ daje sve od sebe da pomogne Crnogorcima u Srbiji u očuvanju svog identiteta, jezika…

– Nijesam upoznat sa aktivnostima diplomatsko konzularnih predstavništava Crne Gore u Beogradu i Sremskim Karlovcima. Od uspostavljanja zvaničnih odnosa sa Srbijom kadrovi koji dolaze u diplomatsku misiju iz Crne Gore nijesu pokazali interesovanje za saradnju sa patriotskom emigracijom koja se zalaže sa ostvarivanje svojih zakonom definisanih identitetskih prava. Vjerovatno bi takve aktivnosti ugrozile njihov komoditet u Srbiji. Izdvojio bih ranijeg generalnog konzula Dragana Kankaraša, koji je pokazivao interesovanje za rješavanje tih važnih problema za Crnogorce u Srbiji.

Crnogorski jezik van Crne Gore u službenoj upotrebi je jedino na teritoriji vojvođanske opštine Mali Iđoš u Republici Srbiji. Kako Vam je pošlo za rukom da se izborite za to?

– Pitanje upotrebe jezika nacionalnih manjina u Srbiji, pa tako i crnogorske manjine, nije pitanje reciprociteta, već pitanje koje je regulisano Zakonom o službenoj upotrebi jezika i pisma. Kao rezultat primjene tog zakona, u Srbiji je danas u 42 opštine u službenoj upotrebi ukupno 11 jezika nacionalnih manjina, bez ikakvih recipročnih obaveza matičnih zemalja bilo koje nacionalne zajednice. Crnogorski jezik je ušao u Ustav, najveći pravni akt Crne Gore, 2010. godine. U tom trenutku crnogorska zajednica u Srbiji je ispunjavala zakonski uslov da na teritoriji tri vojvođanske opštine (Vrbas, Kula i Mali Iđoš) može biti uveden u službenu upotrebu. Uslov je zakonski preciziran, on glasi da po posljednjem popisu stanovništva na teritoriji opštine živi minimum 15% stanovnika koji se izjašnjavaju kao Crnogorci. Udruženje „Krstaš” je uputilo na adrese pomenutih opština zvanični zahtjev za uvođenje crnogorskog jezika. Iako je zakonska norma imperativnog karaktera, da bi opština uvela manjinski jezik u službenu upotrebu neophodno je da izvrši promjenu, to jest dopunu Statuta. Za tu promjenu glasaju odbornici u lokalnom parlamentu, tako da je za pozitivnu odluku potrebna politička volja većine. U tom periodu, u lokalnom parlamentu u Malom Iđošu Crnogorska partija je bila tas na vagi sa mogućnošću da odluči koja politička snaga će vršiti vlast. Sa jedne strane su bile beogradske političke partije, a sa druge stranka mađarske nacionalne zajednice. Kao tadašnji predśednik Crnogorske partije direktno sam učestvovao u pregovorima. Bili smo svjesni i odlučni da ovu priliku iskoristimo na najbolji mogući način. Odbili smo beogradske darove egzistencijalne prirode koje su išle do zagarantovanog prolaznog mjesta za republičku skupštinu, velikog broja mjesta u dobro plaćenim upravnim odborima, radna mjesta, funkcije… Dogovor je napravljen sa Savezom vojvođanskih Mađara, a kao rezultat te saradnje crnogorski jezik je uveden krajem 2010. godine kao jedan od tri službena jezika u opštini Mali Iđoš. Bio je to pravi politički zemljotres, dogodilo se nešto što se iz percepcije hegemonističke beogradske politike prema Crnoj Gori nije smjelo dogoditi. U identitetskom smislu, za Crnogorce u Srbiji to je istorijski značajno pregnuće. Važno je istaći da crnogorski jezik više ne može biti ukinut, pa čak i da na narednim popisima stanovništva Crnogoraca bude i manje od 15%, jer nivo jednom stečenih manjinska prava se više ne može umanjiti. I tu je poenta cijele priče o upornom izbjegavanju uvođenja crnogorskog jezika u opštini Vrbas, koja čeka ovogodišnji popis stanovništa da popisnim inženjeringom spusti Crnogorce ispod nivoa po kojem imaju pravo na svoj jezik, kao što je to učinila opština Kula na popisu sprovedenim 2011. godine.

Glavni i odgovorni ste urednik “Identiteta”, časopisa za kulturu, nauku, politiku, istorijska i društvena pitanja crnogorske dijaspore. Koliko je danas teško sačuvati crnogorski identitet?

– Crnogorskog identiteta će biti onoliko koliko bude borbe za njega. I ne samo borbe od strane državnih institucija i raznih udruženja u matici i dijaspori, već borbe i htjenja svakog čovjeka ponaosob. Identitet je najintimnija stvar svakog pojedinca, ako ga izgubi, ili ga nije svjestan, taj čovjek je duhovno i emocionalno poražen. Filozof Santajana je davno poručio da onaj ko ne zna odakle je došao, ne zna ni put kojim treba da ide. Znam, mnogi će reći da živimo u 21. vijeku i da globalizacija uzima svoj danak koji najskuplje plaćaju mali narodi i njihovi identiteti. To i jeste izazov naše generacije – da usaglasimo identitet i modernitet. Okrenimo se iza sebe, naučimo nešto i od predaka. Nikada ne smijemo sebi dozvoliti da pljunemo u bunar odakle su naši đedovi pili vodu.

Koliko je dijaspora složna po tom pitanju i šta uraditi da dođe do većeg jedinstva?

– U odnosu na iseljeništvo drugih evropskih naroda, savremena crnogorska dijaspora je počela kasno da se organizuje. Nakon svojevrsne hibernacije od sedam decenija počela je da se budi devedesetih godina prošlog vijeka. Imala je lidere sa vizijom i dobre rezultate, koji su kulminirali istorijskom participacijom iseljenika u referendumskoj pobjedi 21. maja 2006. godine. Nažalost, većina tadašnjih autoriteta iz dijaspore više ili nije među živima, ili nije aktivna u smislu organizacionog rada. Nakon toga, stvari nijesu krenule u pravom smjeru. Matična država nametnula je paternalistički odnos prema dijaspori, koja nakon ostvarivanja svetog cilja nezavisnosti svoje postojbine nije imala snage i vizije za novu motivacionu tačku okupljanja. Upravo za onu uporišnu tačku koja nam sada nedostaje, a to je nezavisna, snažna, samoodrživa patriotska emigracija udružena na svjetskom nivou, koja sa državom Crnom Gorom, ko god da je vodi, razgovara, pregovara i sarađuje na partnerskom nivou. Da bi vas država, voljno ili nevoljno, prihvatila za parnera, morate biti samostalni, imati jasan nacionalni identitetski program, ciljeve i projekte, morate biti dobro organizovani i uticajni u iseljeništvu i međunarodnoj zajednici. Doći do toga je dugačak i složen proces, a velika šansa da on započne je propuštena neposredno nakon referenduma. Danas je crnogorska patriotska energija, kao kapljice vode, nepovezano raspršena po cijelom svijetu. Vjerujem da će pregaoci nove generacije obrazovanih potomaka crnogorskih iseljenika prepoznati potrebu njihove sublimacije. Ako krenu, na tom putu imaće punu podršku i od predstavnika generacije koja u tome nije uspjela.

Za kraj bi Vas pitali i o položaju Crnogoraca u Crnoj Gori. Gdje su trenutno ugroženiji Crnogorci, u Srbiji ili Crnoj Gori?

– Nema tu razlike, Crnogorci su ugroženi svuda i na svakom mjestu, đe god dopušte da budu ugroženi. U životu vam je tako, dok je sreća u kući, nesreća čuči ispred vrata… i čeka da uđe. Cikličan je to proces i čovjek mora biti naredan za svaku situaciju. Duboko vjerujem u snagu Crne Gore i njenu brzu konsolidaciju. Vjerujem da će ova generacija njenih građana biti na visini istorijskog zadatka, da će se osvijestiti i demokratskim načinom izbačiti „zlo iz kuće” i nepovratno usmjeriti našu postojbinu ka društvu zapadnih demokratija i putu svog sveukupnog prosperiteta i vječnog trajanja.

Sead Hodžić