Mletačka republika, sa administrativnim centrom u Veneciji, zadugo je bila velika i moćna pomorska sila na Mediteranu. Ona je 1420. godine, osim Dubrovnika, potčinila cijelu Dalmaciju i Crnogorsko primorje, od Boke do Ulcinja (poznata kao administrativna jedinica – Mletačka Albanija). Već od 16. vijeka tekla su iseljavanja u Boku iz podlovćenske Crne Gore i susjednih krajeva, radi zarade i naseljavanja, na koju su bili vjekovima upućeni. Prvi pomen o radu Crnogoraca u Boki nalazi se u izvještaju kotorskog providura Leonarda Bolanija od 6. IV 1555. godine u kome se kaže „da svake godine u mjesecu maju na rad na sultanovim solilima, dolaze po dvije hiljade morlaka…“ Ta solila su u to vrijeme držali Turci, u Grblju, na njima su Crnogorci bili obavezni da rade 15 dana.

Crnogorci su kasnije, naročito u 18. vijeku, silazili u Boku radi zarade, kao radnici na raznim poslovima, u trgovačkim i zanatskim radnjama, na utovaru i istovaru brodova. Radilo je i po nekoliko članova porodice u isto vrijeme, uglavnom iz okolnih crnogorskih plemena. Inače, Mlečani su još od polovine 15. vijeka, da bi ojačali svoj položaj u Boki, nastojali da pridobiju što više crnogorskih stanovnika za svoju službu, naročito za stalnu vojnu posadu. Tako je započelo i naseljavanje porodica iz tadašnje Crne Gore.

Crnogorci su se nalazili na raznim dužnostima u mletačkoj vojsci, čak je bilo i podoficira. Imigranti iz Crne Gore su za novac služili i na galijama, a posebno u odbrani mletačkih granica od Turaka i borili se naročito u Kandijskom i Morejskom ratu. U tom pogledu Mlečani su angažovali i hajdučke i uskočke družine, kojima su bile dozvoljene „legalne“ pljačke, čak i prodaja roblja. Mlečani su davali plate glavarima i vojnicima iz više crnogorskih plemena (1549 ljudi), među kojima su poznata imena, vojvode Draška Popovića i Vuka Mićunovića (koje je Njegoš opjevao u „Gorskom vijencu)“.

Poslije uspješnih borbi sa Turcima crnogorski hajduci su od mletačkih vlasti tražili pravo i dozvolu naseljenja na oslobođenom području. To su dobili i neki ceklinski glavari i još 30 domova koji su se nakon oslobođenja Herceg Novog (1687) naselili u Kutima. Ali bilo je i drugih glavara i njihovih plemenika koji su polagali pravo na naseljenje.

Poslije napada Turaka na Crnu Goru, koje je predvodio Numan-paša Ćuprilić, veliki broj crnogorskih stanovnika je izbjegao na mletačku teritoriju. Od njih su Mlečani organizovali poseban odred, dok su ostali bili na teretu državne kase. U dukalu iz 1717. određena su njihova prava i dužnosti prema Veneciji. Tako je u oktobru iste godine 1.200 Crnogoraca učestvovalo u napadu na Bar, pod vođstvom vladike Danila. Mlečani su u to vrijeme izdržavali tri čete Crnogoraca, uz pomoć u žitu. Takođe su davali i plate glavarima Crmničke i Riječke nahije, a pomagali su crnogorsko stanovništvo u gladnim godinama, kao što je bila 1740.

Poboljšavanje odnosa između Mletačke republike i Otomanskog carstva uvijek je bilo na štetu Crne Gore, što je Crnogorce sve više okretalo Ruskom carstvu. Ali Mlečani su se teško odricali Crne Gore kao „ljudskog majdana“ za njihove potrebe, koristeći se ucjenama i ometanjem crnogorskih porodica da se isele u Rusiju, uskraćujući im korišćenje svoje flote. Vladika Vasilije Petrović Njegoš je 1756. godine pozivao Crnogorce, koji su službovali kao oficiri i obični vojnici, da napuste mletačku vojnu službu, a bilo ih je puno do kraja postojanja venecijanske države. Mlečani su i dalje ometali Crnogorce da odlaze u Rusiju preko njihove teritorije, ali su i dalje iskorišćavali težak položaj Crnogoraca, premamljujući ih na svoju stranu, a u takvim prilikama zatvaranjem kotorskog pazara. Crnogorsko stanovništvo je bilo prinuđeno da na mletačkoj teritoriji radi i trpi, zarađuje hljeb i obezbjeđuje opstanak.

Crnogorci su u mletačku službu stupali i kao pismonoše na relaciji Kotor – Carigrad. Prvi pomen o tome je iz 1577. godine. Od tada su oni tu dužnost obavljali redovno, pod ugovorom sa mletačkim providurom u Kotoru. Starješina i njegov pomoćnik (sluga) primali su za to platu: od septembra do marta 20 talira za svako putovanje od Kotora do otomanske prijestonice i nazad, a od marta do septembra po 15. U to doba putovanje je zimi trajalo 19 a ljeti 17 dana, prolazeći utvrđenim rutama. Za sigurnost prenosa pošte preko Crne Gore odgovarali su pojedini knezovi, za što su takođe bili plaćeni.

Po podacima Marijana Bolice iz 1614. godine pismonošâ iz Crne Gore bilo je oko 150, od kojih se većina nalazila u Carigradu. Pismonoše su bile iz okolnih crnogorskih plemena. Ova služba je donosila korist porodicama, kao pomoć Crnogorcima koji su bili prinuđeni da idu na zaradu. Poštonoše su u Carigradu imale i svoju koloniju.

Crnogorci su na mletačku teritoriju, Boku, Dalmaciju i Istru, odlazili ne samo radi trgovine i zarade, nego i radi naseljavanja, što su uglavnom uslovljavali ekonomski razlozi i turski pohodi. U tim vremenima, imajući u vidu uzajamne veze i potrebe, niti je Crna Gora mogla bez Boke niti Boka bez Crne Gore. Još u početku 15. vijeka u Kotor su se doseljevali stanovnici iz katunskih plemena, Brskova i drugih krajeva, primali mletačko podanstvo i tamo ostajali, bez obzira na to što su mletačke vlasti zabranjivale davanje zemljišta i dozvole za zimovanje. Iz pomena crnogorskih plemena u dokumentima iz kotorskih arhiva ima podataka u 15. vijeku o prisustvu crnogorskih naseljenika u Kotoru. Krajem 15. i početkom 16. vijeka bježeći ispred Turaka (zbog turskog nasilja, odbijanja plaćanja poreza, nasilne islamizacije) u sve većem broju naseljavali Boku, dolazili na zanate, na zemlju, kao stočari radi prezime ili su stupali u mletačku službu. Stanovništvo se sklanjalo i u okolini Bara, sve do njegovog pada pod osmansku vlast 1571. godine.

Krajem 16. i u 17. vijeku doseljavanje Crnogoraca u Boku se stalno povećavalo. Crnogorce je i pomorstvo sve više privlačilo. Crnogorci postaju dobri pomorci, čak i vlasnici manjih brodova, za stalno nastanjeni sa porodicama. Povlačeći se ispred Turaka ili nakon njihovih pohara i razura znatan broj porodica je prelazio na mletačku teritoriju, u Boku i Dalmaciju. Zna se da su 1623. mletačke vlasti uputile u Istru radi naseljenja oko 800 lica. Osam njeguških porodica je u oktobru 1645, u prvoj godini Kandijskog rata, trajno naseljeno na ostrvu Sv. Gabrijela (Stradioti), koje je bilo u vlasništvu Kotorske opštine, o čemu je zaključen ugovor.

Za sve vrijeme trajanja Kandijskog rata (1645-1669) mnoge porodice iz Crne Gore su prelazile u Boku. Neke su nalazile sklonište u samoj Boki, u Kotoru i okolnim mjestima, neke su upućivane u Istru, najviše u Peroj (1657) ali i u druga mjesta na jadranskoj obali. U tome su nalazili spas od turskih napada i nasilja i izlaz iz teškog materijalnog stanja, u borbi za goli opstanak.

Odnos mletačkih vlasti se prema crnogorskim iseljenicima mijenjao: kad su im trebali lijepo su dočekivani a kasnije mnogo lošije. U to vrijeme u Boku se nastanilo dosta porodica iz Katunske nahije. Takođe, u hajdučkom odredu Baja Pivljanina bilo je doseljenih Crnogoraca, ne samo iz Pive nego i iz drugih krajeva.

Do sredine 18. vijeka u mletačkoj Boki Crnogorci se pominju kao kožari, puškari, sabljari, kovači, bojadžije i trgovci, kao i druge zanatlije crnogorskog porijekla, koji su se naselili znatno ranije. Ali mletačke vlasti su „okrenule ćurak naopako“ nakon iseljenja grupe Crnogoraca u Napuljsku kraljevinu i pokušaja seobe u Rusiju u vrijeme vladika Vasilija i Save. Tada su mletačke vlasti najstrože zabranile doseljavanje u Boku. Iseljene su neke crnogorske porodice iz Krivošija, koje su tamo došle ranije. Bilo je pokušaja da se i druge porodice protjeraju. Ali taj odnos se polako mijenjao. U vrijeme Šćepana Malog (1767-1773) mletačke vlasti, ne samo u Boki, hvatao je strah od Crnogoraca.

Po popisu stanovništva u Kotoru 1784. bilo je 29 porodica sa 127 članova crnogorskog porijekla. No, Crnogorci su se u Boku, uprkos protivljenju mletačkih vlasti, doseljavali stalno od 15. do 18. vijeka, pojedinačno, u grupama, sa porodicama, radi zarade ili ostanka. Boka je bila životni izlaz za veliki dio tadašnje Crne Gore i njenog okruženja.

Doseljenici iz Crne Gore u Boku, naročito pomorci, otvorili su vrata Crnogorcima da se otiskuju u svijet. No u mletačko doba Crnogorci se nijesu iseljavali samo u Boku nego i u Dalmaciju, prvo pojedinačno, pa sa porodicama. U tome su imali veliku pomoć kotorskih pomoraca. Najraniji pisani pomen je iz 1478. godine o crnogorskom doseljeniku u Zadru. Pojedinci se pominju u toku cijelog 16. vijeka, koji se bave raznim poslovima. Ima ih u Senjskom primorju, Kranjskoj i Žumberku, kao i u varošicama Dalmatinskog primorja.

Doseljavanja Crnogoraca u Dalmaciju su nastavljena i u 17. vijeku, pojedinačno ili sa porodicama, naročito iz Katunske nahije. Naseobina nekoliko crnogorskih porodica (1717) kod Imotskog prvo se nazivala „Crnogorci“, a potom „Njegoš“, mada ih je bilo i ranije. Zbog teškog stanja u Crnoj Gori 1751. godine se u okolinu Bribira doselilo 11 porodica sa 69 članova iz Crne Gore i Risna, kojima su mletačke vlasti dale pomoć. Interesantno je da se u „18. vijeku, u Vrliku doselio Crnogorac sa 10 sinova“.

Zabilježeno je da je u samostalnom Dubrovniku između 1760. i 1762. bilo nekoliko Crnogoraca koji su se bavili trgovinom, ali su im mletačke vlasti pravile smetnje. Pošto je Istra poslije uskočkog rata (1600-1632) i epidemije kuge bila opustjela Mlečani su nastojali da je, iz više razloga, nasele, pogotovo u vrijeme mletačko-turskog sukoba.

Zna se da su se u Istru 1611. godine iz okoline Bara, koji je bio pod turskom vlašću, iselila 273 stanovnika (142 muška i 131 ženskih), u četiri grupe. Zbog turskog pritiska „na autonomiju Crne Gore“ u prvoj polovini 17. vijeka Crnogorci su utočište nalazili u Boki, a odatle su ih Mlečani, preko Dalmacije, preseljavali u Istru. Iseljeno je puno porodica, sa velikim brojem članova. U tim iseljavanjima posebno je interesantna i značajna priča o iseljavanju Crnogoraca u istarski Peroj 1657. godine kada se naselilo 15 porodica (10 iz Crmnice i 5 iz Ljubotinja, sa 75 članova. Ta enklava se sačuvala sve do danas i predstavlja najstariju iseljeničku koloniju ukupne crnogorske dijaspore.

Po nekim podacima Mlečani su 1658. u Peroj poslali još 13 crnogorskih porodica a 8 u Vintijan, a da se 1660. godine 30 porodica iz Crmnice naselilo u Kavranu. Kotorski providur je 1664. godine uputio 20 porodica iz Zete (42 muškarca i 9 žena) da ih mletačke vlasti nasele u Istri. Krajem maja iste godine Mlečani su u Pulu i Peroj premjestili hajduke iz Perasta, ali se oni nijesu tamo za stalno naselili već su se polako vraćali u Boku.

Crnogorci su, osim ekonomskih razloga i turskih napada, u Istru išli i zbog krvne osvete. Poznat je slučaj iz 1723. godine. Pretpostavlja se da je iseljavanja u Dalmaciju i Istru bilo sve do kraja mletačke vladavine.

Sjutra nastavak

Prethodno objavljen dio

Dijaspora Crne Gore u prošlosti i sadašnjosti (6): Patriotski karakter crnogorske dijaspore