Prema zakonskom određenju dijasporu Crne Gore ili crnogorsku dijasporu čine „crnogorski državljani i druga lica porijeklom iz Crne Gore, koji žive u inostranstvu i koji Crnu Goru doživljavaju kao svoju matičnu državu ili državu porijekla i baštine je kao demokratsku, nezavisnu, suverenu i građansku“ (6). Dijaspora Crne Gore obuhvata dakle cjelokupno iseljeništvo iz Crne Gore, koje je heterogeno po nacionalnom sastavu i vjerskom i kulturnom identitetu. Naše iseljeništvo u svakoj zemlji ima svoje specifičnosti i zahtijeva poseban pristup koji, prije svega, zavisi od njihovih potreba i osobenosti.

Lovćenac – Prof. dr Ratko Božović i Nenad Stevović na večeri posvećenoj prof. dr Dragu Kovačeviću

Stoga se čini nužnim da se da kratak pregled stanja crnogorske dijaspore i crnogorskih iseljeničkih organizacija po zemljama useljenja zajedno sa nekim njihovim specifičnostima.

■ Republika Srbija

Brojnost crnogorske nacionalne zajednice u R. Srbiji možemo statistički pratiti od Drugog svjetskog rata, s obzirom da iseljevanja u Srbiju traju više od dva vijeka. Prisutna je percepcija, kako u ličnim odnosima tako i u javnom mnjenju, da značajan broj građana Srbije Crnu Goru doživljavaju kao zemlju svog porijekla, ali se nacionalno ne deklarišu Crnogorcima.

Crnogorsko kulturno veče u Bačkom Dobrom Polju, 2019. godine

Broj Crnogoraca u ovoj zemlji se u protekle tri decenije značajno umanjio, što pokazuju podaci sa popisa stanovništva R. Srbije: Crnogoraca je 1981. godine bilo 147.466, 1991. godine 118.934, 2002. godine 69.049, a 2011. godine svega 38.527. Najveći pad, više od 50 % zabilježen je u Beogradu, dok je najveća koncentracija Crnogoraca u AP Vojvodini. Prisustvo Crnogoraca u Vojvodini je u značajnom omjeru zabilježeno nakon Prvog svjetskog rata, u periodu od 1921. do 1933. godine, zbog čega se predmetno razdoblje naziva Prva kolonizacija, dok se završetkom Drugog svjetskog rata, u periodu od 1945. do 1948. godine odigrala Druga kolonizacija Crnogoraca u Vojvodini.

Do 1991. godine u Vojvodini se nacionalno deklarisalo kao Crnogorci gotovo 45.000 lica, što je najveći broj Crnogoraca popisan u Vojvodini.

Plemenske viteške igre u organizaciji CD „Lovćen“ iz Lovćenca

Od ovog pa tokom narednih popisa u XXI vijeku, broj Crnogoraca rapidno opada. Uprkos trendu asimilacije Crnogoraca u Republici Srbiji, ipak najveći broj Crnogoraca živi u Vojvodini, po popisu iz 2011. godine 22.166 lice.

Podaci sa popisa stanovništva R. Srbije jasno ukazuju na trend smanjenja broja nacionalno  deklarisanih Crnogoraca. Iako su procesi asimilacije sasvim prirodni u svim iseljeničkim sredinama, kod Crnogoraca u Republici Srbiji su ti efekti pojačani ne samo zbog sličnosti jezika, religije itd. već i zbog nepogodnog društvenog ambijenta i nejedinstvenog djelovanja crnogorske manjine u Republici Srbiji. S druge strane, ni matična zemlja Crna Gora još uvijek nije uspjela da uspostavi dovoljno razrađen sistemski model zaštite prava i položaja crnogorske manjine u ovoj zemlji, iako iz Uprave za dijasporu najavljuju donošenje posebne strategije saradnje sa iseljenicima za zemlje regiona. Za očekivati je bilo da situacija bude unaprijeđena formiranjem Nacionalnog saveta crnogorske manjine u Srbiji čime je naša manjina u ovoj zemlji dobila mogućnost da institucionalno i aktivno učestvuje u odlučivanju o pitanjima od interesa za očuvanje osobenosti nacionalnog bića Crnogoraca u Srbiji. Nacionalni savjet crnogorske manjine u Srbiji konstituisan je 26.10.2014. godine, a za predsjednika je izabran Ratko Šoć, akademski slikar. Rad Nacionalnog savjeta crnogorske manjine u Srbiji u prvom sazivu pratili su stalni sukobi članstva, što je dovelo do njegove kompromitacije, bojkota i blokade rada od strane dijela članova ovog tijela, pa i sudskih procesa.

Premijer Crne Gore Duško Marković sa generalnim konzulom Miodragom Kankarašem ispred zgrade Generalnog konzulata u Sremskim Karlovcima, 2017. godine

Drugi saziv Nacionalnog savjeta konstituisan je 4. novembra 2018.godine. Sami proces elektorskih izbora pratile su informacije pa i novinski tekstovi o involviranosti olitičkih subjekata u izborni proces, a kasnije djelovanje ovog tijela ukazuje na njegovu moguću zloupotrebu kao političkog sredstva u međusobnim odnosima dvije države.

Šira crnogorska zajednica Nacionalnom savjetu crnogorske nacionalne manjine u Republici Srbiji spočitava da ne ispunjava svoju zakonom predviđenu misiju koja podrazumijava brigu o jeziku, kulturi, obrazovanju, vjeskim slobodama i ostalim zagarantovanim ljudskim i posebnim pravima manjinskih naroda. Ipak, valja navesti da su od osnivanja Nacionalnog savjeta ostvareni određeni rezultati vrijedni pomena: u Vrbasu su održane izložbe Petra Lubarde, Dimitrija Popovića i Ilije Šobajića koje su izazvale veliku pažnju medija i javnosti; dobijeni su termini za emisije na crnogorskom jeziku; u holu Skupštine Vojvodine postavljena je državna zastava Crne Gore i usvojeni simboli i praznici Crnogorske nacionalne manjine u R. Srbiji. Praznici Nacionalne zajednice Crnogoraca u R. Srbiji su: Dan nezavisnosti – 21. maj; Dan državnosti – 13. jul i Dan Nacionalnog savjeta – 26. oktobar. Takođe, tri puta podnošen je zahtjev za uvođenje crnogorskog jezika u službenu upotrebu u Vrbasu, gdje Crnogorci čine 17,5 % ukupnog stanovništva spomenute opštine. Do danas, suprotnom važećim aktima R. Srbije, kao službeni, crnogorski jezik je uveden samo u opštini Mali Iđoš.

Univerzitetski profesor Milenko Perović iz R. Srbije, aktuelni predsjednik Savjeta za saradnju sa dijasporom – iseljenicima

Prema evidenciji Uprave za dijasporu na teritoriji R. Srbije djeluje 55 crnogorskih udruženja, od kojih na prostoru AP Vojvodine 34. Na političkom nivou postoji samo jedna nacionalna partija Crnogoraca u R. Srbiji – Crnogorska partija, koja je u prethodnom periodu imala više političkih predstavnika u lokalnim samoupravama.

Posebno značajan rezultat ove partije tiče se činjenice da je na jugu Srbije imala odbornika u Skupštini Opštine Prokuplje 2015. godine.

Pomoćnik direktora Uprave za dijasporu Ivan Jovović sa predsjednikom Udruženja Crnogoraca Zmajeva Miodragom Becićem i članovima udruženja

Postoje različita udruženja Crnogoraca u R. Srbiji, ona starija po datumu osnivanja su uglavnom zavičajnog karakatera, dok se udruženja osnovana nakon 2000-te mahom osnivaju radi očuvanja i promocije nacionalnog i kulturnog identiteta Crnogoraca u Srbiji. Prema informacijama kojima raspolaže Uprava za dijasporu, nacionalna udruženja sa sjedištem u Srbiji su: Crnogorska nacionalna zajednica Beograd, Udruženje Crnogoraca Srbije „Krstaš“ iz Lovćenca, „Crnogorski naučno – kulturni centar“ Vrbas, Crnogorska zajednica Prokuplje, Crnogorsko kulturno prosvjetno društvo „Princeza Ksenija“ iz Lovćenca, Savez udruženja Crnogoraca Srbije Beograd, Udruženje Crnogoraca Beograda, Crnogorsko društvo „Lovćen“ iz Lovćenca, Crnogorsko kulturno prosvjetno društvo „Montenegrina“ Subotica, Crnogorsko kulturno prosvjetno društvo „Nikola I“ Vrbas, Udruženje Crnogoraca i prijatelja Crne Gore „Montenegro“ Niš, udruženje Crnogoraca Subotice, Udruženje Crnogoraca Novog Sada, Narodno udruženje Crna Gora iz Lovćenca, Kulturno umetničko društvo „Kruščić“, Kulturno umetničko društvo „P. P. Njegoš“ iz Lovćenca, Udruženje za njegovanje Njegoševog djela Beograd, Udruženje građana Crnogorske nacionalnosti „Montenegro“ iz Beograda, Udruženje ratnika, potomaka i poštovalaca Crnogorske vojske 1912-1916-1918 Beograd, Udruženje Crnogoraca Vrbasa, Crnogorski kulturni centar Beograda, Udruženje Crnogoraca „Njegoš“ Mali Iđoš, Udruženje Crnogoraca Lovćenca, Udruženje Crnogoraca Zmajeva, Udruženje Crnogoraca Opštine Kula, Udruženje Crnogoraca Vojvodine iz Novog Sada, Udruženje Crnogoraca „Crvenka“, Udruženje Crnogoraca i prijatelja Crne Gore „Durmitor“ iz Bačkog Dobrog Polja, Udruženje Crnogoraca Kruščića, Udruženje Crnogoraca Kikinda, Udruženje Crnogoraca Jugoistočne Srbije iz Aleksinca, Udruženje Crnogoraca Sombor, Udruženje Crnogoraca „Majska zora“ iz Vršca i Crnogorci i prijatelji Crnogoraca iz Lovćenca.

Sa sastanka u prostorijama Udruženja Crnogoraca Novog Sada 2016., na fotografiji Božidar Marković, predsjednik Udruženja, Ratko Šoć, predsjednik Savjeta crnogorske nacionalne manjine u R. Srbiji i Aleksandar Damjanović, NVO „Crnogorska kulturna mreža“

Zavičajna udruženja koja djeluju na teritoriji Republike Srbije su: Zavičajno udruženje Pivljana „Bajo Pivljanin“ Kula, Zavičajno udruženje Župljana Vrbas, Zavičajno udruženje Golijana Vrbas, Zavičajno Banjsko-Vučedolsko udruženje Vrbas, Bratstvo Samardžića Srbije iz Beograda, Bratstvo Bakovića iz Beograda, Udruženje Paštrovića i prijatelja Paštrovića u Beogradu „Drobni pijesak“, „Cetinje“ Beograd, Udruženje Pipera – Pipo iz Zmajeva, Udruženje Crnogoraca „Bjelasica i Komovi“ Savino selo, Udruženje Vasojevića Beograd, Udruženje Vasojevića Savino selo, Udruženje Pivljana Vrbas, Udruženje Grbljana u Beogradu, Udruženje Durmitoraca Beograd, Udruženje Pljevljaka Breznik Beograd, Udruženje Danilovgrađana Beograd, Udruženje Vasojevića Kragujevac i Kulturno-umjetničko društvo „Durmitor“ iz Kule. Postoje i dva društva guslara i to: Kulturno umetničko društvo guslara „Njegoš“ Vrbas i Društvo guslara Bajo Pivljanin iz Beograda.

Bez obzira na način organizovanja, sva ova udruženja njeguju i promovišu kulturu i nacionalni identitet Crnogoraca i crnogorske zajednice u Srbiji. Crnogorci u Srbiji funkcionišu u prilično otežanim uslovima. Bez jasne koncepcije kada je u pitanju očuvanje identiteta, mnogo jedinstvenijeg pristupa nego što je to do sada bio slučaj i aktivnije podrške od strane matične države, crnogorskoj zajednici u Republici Srbiji prijeti visok stepen asimilacije.

(6) Član 2 Zakona o saradnji Crne Gore sa dijasporom – iseljenicima (“Sl. list CG”, br. 44/18 i 47/19)

Glavna fotografija: Premijer Crne Gore Duško Marković u Lovćencu 2017. godine