Predstavnici osmanske vlasti u Skadru su razmišljali o tome da dio izbjeglog stanovništva brodovima prebace preko Drača u Kazaju, Elbasan i Tiranu, a da drugi dio nasele u Peći. Od takvog plana se ipak odustalo, pa je najveći broj muhadžira ostao u Skadru.

Crnogorska vojska je početkom februara 1879. godine ušla u grad što je značilo uspostavljanje crnogorske vlasti i preuzimanje odgovornosti za dalju sudbinu svih stanovnika te varoši.

Podgorička tvrđava

Ubrzo nakog ulaska crnogorske vojske u grad, konstituisana je i civilna vlast. Dobivši Podgoricu, nova vlast je proklamovala da će njeni “muhamedanski podanici” biti izjednačeni u pravima sa Crnogorcima, ali je proces uklapanja muslimanskog stanovništva u novouspostavljene društvene odnose, neminovno nosio i određene protivurječnosti koje je bilo teško prevazići.

Crnogorci ulaze u Podgoricu

Pokušaj da se muslimansko stanovništvo nacionalizuje, izazvao je osipanje tog dijela stanovništva koji na nacionalizaciju nije pristao.

Akcija hapšenja 18 podgoričkih muslimana zbog navodnih veza sa osmanskim oficirima u Skadru i Tuzima, krajem avgusta 1880. bila je jedan od prvih uzroka za iseljavanje.

Nekadašnja Glavatovića džamija u Podgorici

Iako su osumnjičeni bili oslobođeni krivice već krajem novembra iste godine, to nije moglo bitnije uticati na razmišljanja onih koji su donijeli odluku da se isele.

Jedan od razloga iseljavanja podgoričkih muslimana bilo je i strah od školskog sistema za koji se vjerovalo da će uticati na asimilaciju muslimanske djece. Upravo zato je osjetnije iseljavanje iz Podgorice uslijedilo tokom 1880-1881. godine. Njega je dodatno osnažilo i uvođenje obaveze služenja vojnog roka za muslimanske mladiće.

Osmanagića džamija u Podgorici prije obnove

Krajem decembra 1880. godine iz Podgorice se iselilo 260 muslimanskih porodica, a u njihovim izjavama najčešće je stajalo da to čine zbog obaveza da se djeca školuju u školama u kojima ne uče o sebi, svojim običajima i vjerovanju, zatim zbog služenja u crnogorskoj vojsci, što je moglo dovesti do situacije u kojoj bi se „pucalo na svojevjerce“. Kao razlog iseljavanja često su se pominjali i pozivi rodbine koja je živjela u krajevima koji su bili pod osmanskom vlašću.

Bolja podgorička kuća

Prema jednom statističkom podatku, iako su se iseljavanja odvijala, u Podgorici su1881. godine registrovane 933 muslimanske, 216 pravoslavnih i 13 katoličkih kuća.

Nekadašnje muslimansko groblje na Pobrežju u Podgorici

Muhadžirskih kretanja bilo je i iz okoline Podgorice, u prvom redu iz Zete.

Dio stare Podgorice oko Tabane i Glavatovića džamije

Nekoliko džamija, koje su se nalazile u Golubovcima,Berislavcima, Spužu i Žabljaku su porušene. Samo u selima Vranju, Vladnima i Matagužima, u neposrednoj blizini crnogorske granice, bilo je 1893. godine 133 muslimanske porodice koje su napustile Zetu i Podgoricu.

Podgoričanke

Tuzi, koji su još uvijek bili u sastavu Osmanske države, postali su tada muhadžirsko utočište.

Podgorička đeca 1920. godine

U Tuzima su se u periodu od 1879. do 1893. godine naselile sljedeće porodice: Ademović, Alibašić, Ačković, Anifić, Agović, Adžiablahović, Ahmatović, Adžimuhović, Bešlić, Baštić, Dibranin, Izetović, Jusić, Kerović, Ljaljević, Ljačević, Maljević, Muminović, Mustafić, Omurović, Oručević, Omerčić, Orahovac, Osmanagić, Ramović, Ramadanović, Smaković, Sujović, Šabanadžović i druge.

Tuzi početkom prošlog vijeka

Na napuštena imanja muhadžira naseljavali su se pravoslavni stanovnici.

U procesu iseljavanja muslimanskog stanovništva pokrenut je i muhadžirski talas iz Žabljaka. Iseljeni Žabljačani naselili su se u Skadru, Kavaji i Draču, po selima Omara, Grilje, Starog Borića, Kotrobudana i Kamenice.

Tvrđava Vranj

Iseljavanje iz Podgorice nastavljeno je i tokom prvih godina XX vijeka. To potvrđuju i prvorazredni istorijski izvori prema čijim navodima se nekoliko porodica tokom 1909. iselilo u Prevezu, primorsko naselje u Epiru, na obali Jonskog mora.

Iseljavanjaje bilo i prema Skadru, Beranama i Novom Pazaru, a odatle dalje prema unutrašnjosti Osmanske države.

Glavna fotografija: Stara Podgorica