Sedamdesete godine označile su prekretnicu u iseljeničkom organizovanju Crnogoraca ili lica porijeklom iz Crne Gore, s obzirom da su u toj deceniji osnovana iseljenička udruženja sa crnogorskim predznakom, ali ista nijesu gubila jugoslovenski karakter. Izuzimajući udruženja naše starije emigracije u Latinskoj Americi, koja su u svom nazivu imala crnogorska obilježja, na tlu Sjeverne Amerike 1971. godine formirana su iseljenička udruženja „Crna Gora” u Torontu, Kanada i „Lovćen” u Detroitu, SAD.

„Njegoševo veče”, 1972. godina

Na konferenciji iseljenika u Kanadi februara 1971. godine izabrano je rukovodstvo prve crnogorske organizacije u Kanadi, koje su činili: Milan Bulatović, predsjednik udruženja; Marko Vujačić, počasni predsjednik; Milan Milutinović, sekretar; Vojislav Rašović, blagajnik; Mazlum Sadiković, ekonom, ostali članovi uprave Branko Aleksić, Pavle Perović, Nedjeljko Orbović, Petar Perović, Rajko Kankaraš, Jelena Milutinović i Clerice Milutinović, dok je za počasnog člana udruženja izabran arhimandrit Antonije Abramović. U monografiji „The album of memories Canadians – Montenigrins“ predstavljeni su podaci o radu i djelovanju ovog udruženja.

Prema navodima samih osnivača, „Crna Gora” je stvorena „da bi se zadovoljila potreba Crnogoraca za organizovanjem na bazi patriotskih osjećanja i očuvanja nacionalne tradicije”. Osim Crnogoraca, u članstvo ovog udruženja pristupio je i jedan broj Albanaca sa prostora Crne Gore. U tom smislu, jedan od programskih zadataka ovog udruženja bilo je njegovanje kulture zajedničkog života i prijateljstva crnogorskog i albanskog naroda.

Takođe, ono je u svom članstvu imalo pripadnike hrvatske i srpske nacionalnosti. Udruženje „Crna Gora” imalo je dvije manifestacije koje su vremenom dobile tradicionalna obilježja. Riječ je o „Njegoševim večerima” koje su se održavale svakog oktobra tokom dvije decenije, a u februaru svake godine obilježavanaje godišnjica osnivanja ovog udruženja.

Osim navedenih, redovno je organizovana proslava 13. jula. Isto tako, udruženje je bilo aktivno u organizovanju zajedničkih proslava i druženja, svadbi, rođenja, sahrana, ali je bilo prepoznato ipo brojnim humanitarnim akcijama. Gotovo istovjetno sa crnogorskim iseljeničkim društvom „Crna Gora” iz Toronta, osnovano je u aprilu 1971. godine Američko–crnogorsko kulturno prosvjetno društvo „Lovćen”.

Folklorna sekcija Društva „Lovćen“ u Detroitu

Kako su sami utemeljivači udruženja zabilježili u monografiji objavljenoj 1987. godine, društvo je nastalo kao potreba Crnogoraca da sačuvaju crnogorsko ime, a u cilju objedinjavanja našeg iseljeništva „na humanim i rodoljubivim akcijama, na  prosvećivanju našeg članstva da ne zaborave svoje porijeklo, jezik, tradiciju i običaje”. Za prvog predsjednika društva izabran je Vladimir Šarčević, a ostali članovi uprave bili su: prvi potpredsjednik Radomir Đurović, drugi potpredsjednik Savo Radulović, sekretar Ljubo Mijač, zamjenik sekretara Slavko Bojičić, blagajnik Milan Koprivica i blagajnik Ana Đurović. Nadzorni odbor udruženja činili su sljedeći iseljenici: predsjednik Danilo Usančević, te članovi Ivo Drešić, Ranko Masoničić, Nikola Šarčević i Čedomir Grujić.

Plakat za „Njegoševo veče”, 1975. godina

Crnogorsko društvo „Lovćen” iz Detroita je od svog postanka pa do dezintegracije SFR Jugoslavije sarađivalo sa jugoslovenskim orijentisanim udruženjima iseljenika, a različitim povodima ovo udruženje su posjetile mnoge značajne ličnosti i delegacije javnog, političkog i kulturnog života Crne Gore/Jugoslavije i Sjedinjenih Američkih Država: Momčilo Cemović, Veselin Đuranović, Branko Lukovac, Radoslav Rotković, dr Čedomir Vukmanović, dr Ivo Đani Popović, Nikola Gvozdenović, Ljuba Tadić, Mira Alečković, Arso Ivanović i dr, zatim predstavnici svih republičkih i pokrajinskih matica iseljenika, crkveni velikodostojnici SPC-a, svi ondašnji ambasadori i konzuli SFRJ u SAD-u, kao i američki senatori, kongresmeni i ostali predstavnici američkih vlasti. Rad i djelatnost Američko – crnogorsko kulturno prosvjetnog društva „Lovćen” iz Detroita izuzetno je cijenjen u matičnoj državi, s obzirom da su predstavnici ovog udruženja primani čak na najvišem državnom nivou.

Iz monografije Crnogorski iseljenici u Kanadi, Toronto-Podgorica, 2006.

Njihovo prisustvo je zabiljeno na proslavamai banketima kod Josipa Broza Tita, Džemala Bijedića, Veselina Đuranovića, a bili su i gosti srpskog patrijarha Germana, crnogorsko–primorskog mitropolita Danila, Crnogorske akademije nauka i umjetnosti, Opština Cetinje, Titograda, Nikšića, Pljevalja itd.

Udruženje „Lovćen” je bilo jedan od inicijatora i suorganizatora Jugoslovenskog festivala 1977. godine, koji je do raspada SFR Jugoslavije predstavljao jedno od najvećih iseljeničkih manifestacija Jugoslovena u svijetu, a sigurno najveću u SAD-u.

Predsjednik Izvršnog vijeća Skupštine Crne Gore Momčilo Cemović u razgovoru sa Vladom Gojnićem, glavnim urednikom revije „Susreti“

U okviru ovog udruženja 1979. godine formirana je dopunska škola „Njegoš”, u kojoj su djelovale tri sekcije: folklorna, horska i sekcija za srpskohrvatski jezik. Naročito je bila aktivna folklorna sekcija koja je redovno nastupala prilikom obilježavanja praznika 29. novembra i 13. jula.

Folklorna grupa škole „Njegoš” na Prvim iseljeničkim susretima 1983.

Prvo otvoreno političko djelovanje crnogorskih iseljenika, udruženja „Crna Gora” i „Lovćen” bilo je usmjereno na davanje otvorene podrške republičkom rukovodstvu povodom gradnje mauzoleja Petra II Petrovića Njegoša na Lovćenu. Ugledni predstavnici ovih udruženja stupili su u kontakt sa Odborom na Lovćenu, a Maticu iseljenika Crne Gore istovremeno su obavijestili da su započeli prikupljanje novčanih priloga, navodeći da se „solidarišemo sa odlukom o podizanju spomenika dostojnog Petra II Petrovića Njegoša, počašćeni smo sa tim jer nam se ukazala prilika da dadnemo i mi naš skromni od srca udio”. Među potpisnicima i darodavcima navedena su sljedeća lica: Ljubomir Mijač, Ivo Lj. Mijač, Nikola Šarčević, Vladimir Šarčević, Jovo Pajić, Đuro Drešić, Radomir Đurović, Čedomir Grujić, Vojo Šarčević, Radomir Popović, Ika Popović, Danilo Usančević, Nikola Lekić, Andrija Mašanović, Marko Popović, Rako Masoničić, Miodrag Stanković i Savo Radulović.

Djeca škole „Njegoš” na času srpskohrvatskog jezika, 1981. godina

U članku pod naslovom „Kapela je spomenik, a ne hram”, objavljenom u „Zavičaju” 1970. godine, iseljeništvu je objašnjena situacija oko gradnje mauzoleja na Lovćenu.

Prema dostupnoj dokumentaciji, prvo udruženje Albanaca sa prostora Crne Gore osnovano je 1974. godine, pod nazivom Iseljeničko sportsko, kulturno–umjetničko društvo „Besa“ Malesija (ISKUD „Besa” e Maljsis) iz Detroita, SAD. Nemamo podatke o prvoj upravi ovog udruženja, ali na osnovu kasnijih saznanja, shodno njihovim pravilima, mandat uprave društva trajao je dvije godine, a direktoru je bio ograničen na godinu dana. O strukuri uprave „Bese” imamo tačne podatke tek iz 1983. godine, kada je inače održana redovna skupština udruženja i izabrano novo rukovodstvo.

Revija „Susreti”

Izabrani su: predsjednik Roko Paljušaj,potpredsjednik Maraš Stanaj, sekretari Đeljoš Đokaj i Prenk Siništaj, blagajnici Zef Plumaj i Marko Dedvukaj, a za direktora je reizabran Ninoslav Nino Berišić. Istovremeno, na skupštini, izabrano je i Mirovno vijeće, u čiji sastav su ulazile najuticajnije i najautoritativnije ličnosti iz Malesije, koje su živjele i radile u Detroitu. Iseljeničko društvo „Besa” naročito je bilo aktivno na sportskom planu, prepoznato, prije svega, po fudbalskom klubu koji je bio pokretač mnogih humanitarnih i drugih inicijativa, kako unutar same iseljeničke zajednice, tako i prema zavičaju.

Članska karta Crnogorskog kulturnog udruženja „Njegoš“ iz Melburna, 1976. godina

Nešto kasnije formirane su folklorna i muzička sekcija, te u okviru ovog udruženja osnovana je dopunska škola na albanskom i srpskohrvatskom jeziku. Društvo „Besa” je održavalo dobre odnose i sarađivalo sa crnogorskim iseljeničkim udruženjima u SAD-u i redovno učestvovalo u svim državnim proslavama SFR Jugoslavije, koje su inače bile masovno posjećene od strane iseljenika albanske nacionalnosti porijeklom iz Crne Gore. Tokom sedamdesetih godina ovo udruženje bilo je uključeno više puta u razne programe koji su bili posvećeni jugoslovenskom iseljeništvu.

Počasna članska karta Vicka Vučetića, sekretara Matice iseljenika

Inače, za rad ovog udruženja vezuje se jedna specifičnost, s obzirom da su predstavnici fudbalskog kluba „Besa“ iz Detroita prvu Štafetu mladosti, kao simbol bratstva i jedinstva, upućenu preko Okeana, donijeli u Jugoslaviju 1981. godine. Predmet te njihove posjete domovini bio je prvenstveno političke, a ne sportske prirode, s obziromda je vlast u tom trenutku htjela pokazati da događaji na Kosovu nijesu uzdrmali odnose i uticali na raspoloženje u iseljeništvu. Uostalom, predstavnici „Bese“ su primljeni na visokom republičkom nivou, i u razgovoru sa predsjednikom Izvršnog vijeća Skupštine SR Crne Gore Momčilom Cemovićem javno su osudili nacionalistčko–iredentističke ispade na Kosovu, uz konstataciju da „vraćajući se ponosni u novu domovinu, puni utisaka o napretku, slobodi i jedinstvu u staroj domovini, sigurni smo da nas nikakva sila ne može skrenuti sa puta mira, slobode i jedinstva“.

Delegacija Društva „Njegoš“ iz Melburna prvi put kod Društva „Njegoš“ iz Sidneja

Zbog ovakvih i sličnih istupanja, predstavnici „Bese” imali su neprijatnosti u SAD-u, kaošto je to bio slučaj i 1983. godine prilikom gostovanja Kulturno–umjetničkog ansambla „Malesija” iz Titograda, kada je njihov program prekinut u Njujorku zbog nacionalističkih ispada dijela albanske nacionalističke emigracije.

I u Australiji je tokom sedamdesetih godina došlo takođe do individualizacije crnogorskihudruženja. U martu 1975. godine osnovano je Crnogorsko kulturno–prosvjetno društvo „Njegoš” u Melburnu. Shodno glavnim odredbama Pravilnika, udruženje je osnovano da pomogne Crnogorcima i crnogorskim iseljenicima koji žele da se nastane u Australiji, da pomaže kulturno, društveno i vaspitno uzdizanje crnogorskih doseljenika, da njeguje i širi crnogorsku kulturu i narodne običaje, da doprinosi raznolikosti australijanskog društva, da prihvati novodošlog Crnogorca i da mu bude od pomoći kako bi se lakše snašao u ovoj zemlji i sl.

Grupa jugoslovenskih iseljenika stiže u Australiju 1961. godine – prvi s lijeva je Mišo Lazović iz Podgorice

U tom smislu, društvo je od osnivanja organizovalo koncerte, skupove, izlete, putovanja, amaterske predstave, sportska takmičenja i dr. Do raspada Jugoslavije, Crnogorsko kulturno–prosvjetno društvo „Njegoš” iz Melburna održavalo je komunikaciju sa jugoslovenskim diplomatsko–konzularnim predstavništvima na tom području, kao i sa Maticom iseljenika Crne Gore. Uglavnom rad ovog društva je karakterisala humanitarna aktivnost, kako unutar zajednice tako i prema svom zavičaju.

U svom djelovanju ono je imalo crnogorska i jugoslovenska obilježja, redovno obilježavajući 29. novembar i 13 jul. Iz dostupne dokumentacije saznajemo da je 1981. godine za predsjednika društva izabran Aleksandar Aco Mugoša, potpredsjenika Rade Glogovac, sekretara Aleksandar Đonović, dok su ostali članovi uprave bili: Marko Dapčević, Vukašin Vujičić, Čedo Vučinić, Rajko Mugoša, Pavle Pasula, Đorđe Bošković, Dušan Zečević, Rade Sredović i Nada Vučinić.

Kulturno-umjetničko društvo „Njegoš“ iz Sidneja

Sportski iseljenički klub „Montenegro – Dečić” iz Los Anđelesa, osnovan je 1975. godine i uglavnom je okupljao iseljenike albanske nacionalnosti sa prostora SR Crne Gore. Članstvo kluba je održavalo bliske odnose sa Jugoslovensko–američkim udruženjem u San Pedru u Kaliforniji, a zapažena je njihova akitvnost na promociji Jugoslavije na Olimpijskim igrama u Los Anđelesu 1984.

godine. Predstavnici ovog sportskog kluba su više puta dolazili u posjete Matici iseljenika Crne Gore, kao što se delagacija Matice iseljenika 1988. godine u Los Anđelesu sastala sa istaknutim aktivistima ovog kluba (braća Jusuf i Omer Gilić, Sadik, Smaj i Cano Đoković, Kadrija Hakaj i dr.).

Dramska sekcija Društva „Njegoš” iz Sidneja

Ubrzo nakon ovog, na tlu Australije je registrovano još jedno crnogorsko udruženje iseljenika. Tako je 1978. godine osnovano Crnogorsko kulturno–umjetničko društvo „Njegoš” iz Sidneja. Na osnivačkoj skupštini izabrano je rukovodstvo i članovi uprave ovog udruženja, koju su činili sljedeća lica: predsjednik Rade Miković, potpredsjednik Slobodan Lazović, sekretar Ratko Vujošević, blagajnik Miro Maslovarić, ostali članovi uprave: Vojo Bošković, Lazar Radić, Mile Nišavić, Milorad Jovanović, Branko Dragović, Miomir Zečević, Josif Pavićević, Rado Mazić i Đorđe Jovanović. Na osnivačkoj skupštini je odlučeno da društvo ne pripada ni jednoj političkoj opciji, već da je smisao njegovog postojanja njegovanje tradicije, kao i zbližavanje iseljenika svih iseljenika u Australiji, bez obzira na razlike u pogledu njihove vjerske i nacionalne pripadnosti.

Jedna od prvih, a pokazaće se ubrzo i najznačajnija aktivnost ovog udruženja bilo je iniciranje literarnog konkursa za dodjelu Njegoševe nagrade među iseljenicima u Australiji, u saradnji sa iseljeničkim listom „Naše novine”.

Članovi iseljeničkog Društva „Njegoš“ iz Sidneja izvode recital posvećen velikom pjesniku

Ova manifestacija je bila značajna za naše iseljeništvo na tom području, jer je omogućavala „običnom” iseljeniku da bude sudionik u ovom kulturnom programu i eventualno bude nagrađen jednom od moguće tri nagrade na konkursu, sa tako zvučnim nazivom. Njegoševa akademija, kako je pretenciozno nazvana od organizatora, dobila je podršku od Matice iseljenika Crne Gore i jugoslovenske diplomatsko–konzularne službe Jugoslavije, kao i jugoslovenskih preduzeća u Australiji. Treba naglasiti da je i pored amaterizma, ova manifestacija pokazala opravdanje, jer se na konkursima prijavljivalo dosta kandidata, ne samo Crnogoraca, nego i drugih iseljenika, zbog čega je imala i jugoslovenski karakter. Do 1989. godine organizovana je dodjela 11 Njegoševih nagrada, ali udruženje je odlučilo da zbog ukupnih političkih odnosa u iseljeništvu u Australiji krajem 80-tih obustavi program ove manifestacije.

Ubrzo je obnovljena, ali sa srpskim predznakom. Crnogorsko kulturno–umjetničko društvo „Njegoš” je od 1980. godine imalo dobro organizovanu amatersku dramsku sekciju, a 1982. godine osnovan je fudbalski klub „Lovćen”, koji je trebalo da zadovolji potrebe iseljenika mlađe životne dobi.

Prigodan recital članova Društva „Njegoš” iz Sidneja na proslavi Dana žena

Aprila 1979. godine značajan broj iseljenika iz tadašnje ivangradske opštine, odmah poslije zemljotresa osnovao je Humanitarnodruštvo „Boka”, u Čikagu. Udruženje je dobilo ime, u znak podrške najteže pogođenom području u Crnoj Gori, Boki Kotorskoj. Iako nemamo mnogo podataka o upravi ovog udruženja, na osnovu susreta sa predstavnicima Matice iseljenika Crne Gore znamo da su rukovodstvo udruženja činili: predsjednik Vladimir Bulaja, potpredsjednik Labud Marsenić, sekretar Vladimir Dubak i blagajnik Miloš Pantović. Imali su folklornu i sekciju, a tokom rada formirali su i biblioteku udruženja. Uz redovna druženja i proslave, obilježavali su državne praznike SFR Jugoslavije i SR Crne Gore. Aktivnosti ovog udruženja realizovane su u okviru zajedničkih prostorija Jugoslovensko–američkog kulturnog centra u Čikagu.

Jovo Šuškavčević – prvi predsjednik Američko-crnogorskoalbanskog udruženja Njujork

Iste godine, na drugom kraju SAD, decembra 1979. godine u Njujorku formirano je Američko–crnogorsko–albansko udruženje, koje je na početku svog rada okupljalo 200 članova crnogorske i albanske nacionalnosti. Na osnivačkoj skupštini je dovoreno da funkcija predsjednika udruženja bude rotirajuća, jedne godine da bude Crnogorac, a sljedeće Albanac. Za prvog predsjednika izabran je Jovo Šuškavčević, za potpredsjednika Vuksan Vuksanaj, a članovi uprave bili su Marko Dedivanović, Tomo Dedivanović, Ilija Pavićević, Dželal Lekperić i Radovan Caričić. Za vrijeme mandata Vuksana Vuksanaja ovo udruženje je posjetio gradonačelnik Njujorka Edvard Koč.

Takođe, Vuksan Vuksanaj je 1983. godine izabran za delegata svih iseljeničkih etničkih zajednica u njujorškoj opštini Bronks.

Od 1988. godine naziv društva je preimenovan u Američko udruženje iseljenika iz Crne Gore. Nakon preimenovanja društva, upravu su činili: predsjednik Nikola Grišaj, potpredsjednik Marko Pecović, sekretar Jovo Šuškavčević, blagajnici Momo Jovović i Aleksa Marđonović. Udruženje su tokom postojanja posjetili mnogi savezni i republički funkcioneri, njegova djelatnost je bila u korelaciji sa diplomatsko–konzularnom službom Jugoslavije, a u saradnji sa Maticom iseljenika Crne Gore organizovalo je dopunsku školu maternjeg jezika.

Frano Dedvukaj, Ilija Pavićević i Radovan Caričić

Drugo udruženje crnogorskih iseljenika osnovano je u Čikagu u junu 1980. godine, pod nazivom Jugoslovensko–američko dobrotvorno društvo „Crna Gora”.

Na početku rada brojalo je oko 80 članova, a najveći dio njegovog članstva bio je porijeklom sa područja barske opštine. Prvi predsjednik društva bio je Marko Vukotić, a nakon njega Zeko Dapčević. Učestovalo je tokom 80–tih godina u brojnim humanitarnim aktivnostima, kako među iseljeništvom u SAD, tako i prema zavičaju, podržavajući sve manifestacije crnogorskog, odnosno jugoslovenskog karaktera. Mnoge aktivnosti ovog udruženja realizovane su zajednički sa društvom „Boka”, kupovinom prostorija u kojima je bio smješten Jugoslovensko–američki kulturni centar u Čikagu.

Simbolično, na državni praznik SFR Jugoslavije 29. novembra 1984. godine u Sidneju osnovano je Albansko–crnogorsko sportsko društvo „Besa“, dobijajući naziv po uzoru na istoimeno društvo koje je djelovalo u Detroitu, SAD. Ono je okupljalo pripadnike albanske nacionalnosti sa prostora SR Crne Gore, tj. opština Titograda, Bara i Ulcinja. Od osnivanja održavalo je dobre odnose sa crnogorskim iseljeničkim društvom „Njegoš” iz Sidneja i sarađivalo sa diplomatsko– konzularnom službom SFR Jugoslavije u Australiji. Predsjednik udruženja bio je Kolja Nikolić, a članovi uprave Ljuca Camović, Vaso Ujkić, Đeljoš Nikolić i Đoka Đoljević.

Vuksan Vuksanaj

U gradu Hamiltonu u Kanadi osnovano je 1988. godine Crnogorsko – kanadsko udruženje „Zeta”, koje se odmah uključilo u asocijaciju crnogorskih iseljenika u Sjevernoj Americi. Ovo iseljeničko društvo dobilo je ime po srednjovjekovnoj državi Zeti, a za logo udruženja uzet je Žabljak. Predsjednik udruženja bio je Slobodan Kračković.

Na osnovu uvida u strukturu navedenih iseljeničkih organizacija, na Skupštini Matice iseljenika Crne Gore data je analiza uzroka i karakterologija iseljavanja Crnogoraca i drugih nacionalnih zajednica sa crnogorskog prostora. U dokumentu se navodi da je glavni razlog iseljavanja bio ekonomskeAlbansko–crnogorsko sportsko društvo „Besa“ prirode.

Albansko–crnogorsko sportsko društvo „Besa“

Izuzimajući neznatan procenat političkih eskremista, crnogorsko iseljeništvo je bilo  projugoslovenske orijentacije, naslanjujući se u svom radu na patriotizam stare emigracije, koja je masovno učestvovala i pomagala u oslobodilačkim ratovima tokom XX stoljeća.

Tokom 80–tih godina postepeno se promijenila socijalna struktura dijaspore, tako da se već tada govorilo o drugoj i trećoj generaciji naših iseljenika, tj. njihovoj djeci i unucima. Iz tog korpusa stvarano je naše novo iseljeništvo, koje je tokom 90–tih godina prošlog vijeka, usljed političkih dešavanja u bivšoj Jugoslaviji, ali i pasivnog odnosa matice – Crne Gore, u značajnoj mjeri asimilovano i integrisano u ostale, prvenstveno, srpske iseljeničke zajednice.

Glavna fotografija: Pavle Perović i Nedjeljko Orbović iz Toronta u posjeti Matici iseljenika Crne Gore