Završetkom Drugog svjetskog rata započet je nov proces migracija stanovništva na tlu Evrope.

Taj talas zahvatio je i prostor nekadašnje Jugoslavije, gdje su migracije dobile oblike značajnih društvenih fenomena. Migracije stanovništva je karakterisalo pomijeranje stanovništva unutar same države, ali ne manje značajan proces odnosio se na migracije koje su bile usmjerene prema inostranosti. U tom periodu, migracije prema inostranstvu u jugoslovenskom slučaju, što samim tim uključuje u potpunosti i Crnu Goru, imale su neposredno po okončanju Drugog svjetskog rata prvenstveno političku pozadinu, s obzirom da brojne i raznorodne kvinslinške vojno–političke formacije (četnici, ustaše, balisti i dr.) svoje utočište su prvobitno pronašle u državama Zapadne Evrope, da bi nešto kasnije veliki dio njih trajno prebivalište imao u SAD-u i Kanadi, zemljama Latinske Amerike i Australije.

Jugoslovenski iseljenici u Kanadi – u sredini poznati crnogorski iseljenik Boško Milutinović

Ovaj talas političke emigracije je nastavljen iseljavanjem civila, koji su imali sličnu ideološku matricu kao navedene poražene formacije u ratu.

Tokom 40–tih i 50–tih godina prošlog vijeka zbog postojanja „tvrdih“ granica, migracije su bile ograničenog obima, prema gore spomenutim odredištima. U osnovi, ova politička emigracija je bazirala svoje djelovanje na antijugoslovenskom i antikomunističkom raspoloženju, što je bilo direktno u suprotnosti sa ustavnim uređenjem socijalističke Jugoslavije.

Jugoslovenske obavještajne službe, kao i diplomatsko–konzularna mreža pratile su rad ekstremističkih formacija, sakupljajući i ažurirajući podatke o nazivima i predstavnicima, brojnosti, djelokrugu rada i nacionalnoj strukturi tih organizacija.

Jugoslovenski iseljenici u razgovoru sa Aleksandrom Rankovićem, 1964. godina

Na osnovu dostupnih izvještaja nadležnih jugoslovenskih državnih organa, istina iz nešto kasnijeg perioda, zaključujemo da se značajan dio političkih emigranata priključio novonastalim ili pojedinim predratnim iseljeničkim organizacijama, koje su djelovale sa nacionalističkih pozicija ili vjerske isključivosti, a tokom svog rada gotovo da nijesu bile ometane u zemljama prijema, što više, pluralizam zapadnih demokratija koristile su kao paravan za negativnu kampanju protiv Jugoslavije.

U okviru ove heterogene političke emigracije bilo je svakako ljudi sa prostora Crne Gore, mada njihov broj do sada nije ni aproksimativno određen u izvorima i literaturi. Kada su u pitanju poslijeratne unutrašnje migracije u Jugoslaviji, važno je napomenuti da je broj Crnogoraca mnogo lakše odrediti, jer su se dominantno odvijale prema Republici Srbiji, tj. AP Vojvodini koje su na tom, kao i na području nekadašnje AP Kosova i Metohije, imale svoj kontinuitet još od 1919. godine.

Prema stanovištu partijskih i državnih organa Jugoslavije, naročito poslije Rezolucije Informbiroa 1948. godine, odnosi sa iseljeništvom nijesu bili na zadovoljavajućem nivou, na što je uticala negativna politička propaganda iz inostranstva, plasirana preko pojedinaca ili organizacija, a to je bio razlog, po ocjeni političkih struktura Jugoslavije, da je znatan dio iseljeništva bio dezorijentisan i održavan u zabludi putem različitih medija.

Prvi broj kalendara almanaha „Zavičaj”, 1960. godina

Ipak, među iseljeništvom bilo je grupa koje su javno podržavale novu vlast u Jugoslaviji. Takva jedna proslava održana je povodom četvorogodišnjica ustanka Crnogorskog naroda u Njujorku 13. jula 1945. godine, kada su Crnogorci grada Njujorka uputili proglas u spomen „svojoj braći i sestrama koji se viteški boriše od Jadrana do Dunava i od Vardara do Drave za čast i slobodu zlatnu”. („Slobodna riječ”, 1945.) Slične sadržine je bio telegram Crnogoraca iz SAD objavljen u „Pobjedi” 05.08.1945. godine  predsjedniku crnogorske narodne vlade u kome se navodi da su naši iseljenici angažovani u akcijama na sakupljanju dobrovoljnih priloga za pomoć porušenoj domovini.

Entuzijazam zbog pobjede socijalizma u Jugoslaviji bio je prisutan kod dijela iseljenika, zbog čega su postojale najave u štampi o povratku hiljada jugoslovenskih iseljenika iz inostranstva. O kolikom je broju iseljenika riječ kada je u pitanju crnogorska dijaspora ne postoje konkretna saznanja, ali je zabilježeno postojanje kluba prijatelja crnogorskihiseljenika – povratnika „Lovćen” u Titogradu 1951. godine. Vlast u socijalističkoj Jugoslaviji prepoznala je značenje iseljeništva, njegov ukupni potencijal na političkom i ekonomskom planu, tragajući za optimalnim rješenjem tih odnosa, s obzirom da je brojno iseljeništvo moglo koristiti ugledu Jugoslavije u svijetu, naročito u kapitalističkim zemljama Zapada, gdje je, inače, zabilježena najveća koncentracija  iseljenika, kako nove, tako i starijih generacija.

Komunistička vlast je smatrala da se sa novim društvenim odnosima u Jugoslaviji trebaju mijenjati odnosi prema iseljeništvu, i po sadržaju i po formi. U tom smislu saradnji sa iseljeništvom pridavana je adekvatna politička važnost. Polazeći s toga stanovišta, krajem 1950. godine utvrđeno je da treba osnovati organizacije po republikama, koje bi bile glavni nosioci saradnje sa iseljeništvom. Na tom političkom fonu utemeljene su republičke Matice iseljenika, koje su uz saglasnost i koordinaciju sa nadležnim saveznim državnim organima otpočele svoju djelatnost. Već 1951. godine formirane su Matica iseljenika Srbije, Matica iseljenika Hrvatske i Matica iseljenika Slovenije, koje su započele sa sopstvenom izdavačkom produkcijom namijenjenom iseljeništvu.

Pored izdanja republičkih matica, izlazila je još jedna ilustrovana revija na engleskom jeziku, namijenjena Jugoslovenima u inostranstvu, Review, Yougoslav monthly magazine.

Ilustrovana revija „Zavičaj”, 1977. godina

U pogledu javne diplomatije, jugoslovenska država je proklamovala tri principa na kojima se bazirao stav prema iseljeništvu. O karakteru odnosa jugoslovenskih državnih organa prema iseljeništvu saznajemo uvidom u kalendar Matice iseljenika Srbije „Zavičaj” (god. 1960.), u kojem između ostalog se kaže: „Prvo, naši iseljenici, iako odvojeni, deo su našeg naroda i bilo bi nepravilno kada bi se to drukčije shvatalo. Oni su se iseljavali ne zato što im je to bila pusta želja, nego stoga što su u doba nacionalne podjarmljenosti i bespravlja iz ekonomskih ili političkih razloga bili prisiljeni da napuštaju svoju sopstvenu zemlju. Drugo, oko tri miliona iseljenika jugoslovenskog porekla i njihove dece u ogromnoj većini gaje prijateljska osećanja prema svom Starom Kraju.

Oni su to pokazali svojim delima u prošlosti, a to pokazuju i danas. Treće, taj deo naroda našeg porekla živi van granica Jugoslavije i pod drugim društvenim i ekonomskim uslovima, koji se razlikuju od današnjeg načina života. Međutim, bez obzira na to da li se ti uslovi razlikuju od jugoslovenskih ili ne, naša zemlja dosledno se pridržava načela nemešanja u unutrašnje stvari drugih naroda, a isto tako ne dozvoljava ni da se drugi mešaju u njene unutrašnje stvari, pa je razumljivo da se ni Matice ne žele mešati u unutrašnje stvari iseljenika i njihovih organizacija.“ (almanah „Zavičaj”, god. 1960.)

Uvidom u ondašnju domaću štampu, prije svega, revija namijenjenih iseljeničkoj publici vidi se da je diplomatsko–konzularna služba socijalističke Jugoslavije uspjela još  početkom 60–tih godina prošlog vijeka da integriše i onaj dio iseljenika koji su Jugoslaviju napustili prije 1941. godine, a koji zasigurno nijesu bili komunističke orijentacije, ali su njegovali jugoslovensku državnu pripadnost. Upravo formiranje matica iseljenika u svim republikama i pokrajinama imalo je za cilj da se uvaže evidentne regionalne i nacionalne posebnosti unutar jugoslovenskog iseljeništva, ali su svoju djelatnost morale sinhronizovati isključivo preko saveznog organa Koordinacionog odbora Matice Jugoslavije.

Crna Gora je bila veoma malo zastupljena u listovima, brošurama i publikacijama različitog tipa namijenjenog iseljeništvu. Jedan od razloga je svakako činjenica da je NR Crna Gora zadugo bila jedina republika koja nije formirala svoju Maticu iseljenika. Stoga sporadično u časopisu „Srbija“ (iz 1953. godine), nailazimo na prikaze i članke, koji svjedoče o prvim organizovanim posjetama naših iseljenika Crnoj Gori tokom 50–tih godina prošlog vijeka, ali kao gosti Matice iseljenika NR Srbije.

U cilju sprovođenja politike integralnog jugoslovenstva, Matica iseljenika Srbije, kao izdavač časopisa za iseljenike „Srbija“, odlučila je od 1960. godine da promijeni naziv, pa samim tim i koncept publikacije, pod nazivom „Zavičaj“, koji je izlazio kao ilustrovana mjesečna revija i kalendar–almanah. Od prvog broja ovog kalendara–almanaha primjećuje se da je obogaćen prilozima koji su bili od značaja za iseljeništvo iz ostalih jugoslovenskih republika i pokrajina, a koji su imali ne samo propagandni („stvarno stanje u Jugoslaviji“) nego i edukativni karakter. Tako se, između ostalog,u prvom broju „Zavičaja“ iseljeništvo detaljnije upoznaje sa književno–istorijskom baštinom na teritoriji NR Crne Gore, od stvaralaštva ondašnjih savremenih pisaca, poput Mihaila Lalića, do Stjepana Mitrova Ljubiše, odnosno od bitke na Grahovcu do Bokeljskih ustanaka.

Ilustrovana revija „Zavičaj”, 1977. godina

Posebnu pažnju privlači članak „Njegoš i Amerikanci“ namjenski prezentovan  iseljenicima u SAD, nastao po svjedočanstvu Ljubomira Nenadovića, koji govori o srdačnom susretu viceadmirala američkog vojnog broda „Nezavisnost“ i crnogorskog vladike, u kome je preneseno Njegoševo oduševljenje Amerikom, njenim napretkom, njenim ustanovama i njenom slobodom. Iako to nije eksplicitno iskazano, redakcija „Zavičaja“ je crnogorsku prošlost tretirala regionalno, odnosno kao sastavni dio srpske kulturne baštine, što primjećujemo unizu detalja, poput antrfilea u tekstu posvećenom srpskoj vojnoj istoriji, u kome se navodi:

„U celoj našoj starijoj istoriji pominju se svega četiri velike bitke: kod Bara 1042, kod Velbužda 1330, na Marici 1371 i na Kosovu 1389“. Daljom analizom prvog broja ovog kalendara-almanaha, dakle, za 1960. godinu, u članku pod naslovom „Petnaest godina NR Crne Gore“, iseljeništvu se prezentuju prirodne ljepote i ukazuje na ubrzani privredni razvoj ove republike. Na početku teksta, prema procjeni autora, data je retrospekcija nekadašnjeg stanja u kojoj preovladava stereotipno viđenje ovog prostora. „Stolećima je oporo zvučalo ime naše najmanje republike. Crna Gora je bila sinonim bede, nerazvijenosti i nezaposlenosti. Iz nje su odlazili ljudi za hlebom u tuđinu. Bez nade da će ikad u svojoj staroj domovini moći živeti kao ljudi, veliki deo ostao je u rudarskim i industrijskim centrima širom sveta, ali uvek u tesnom kontaktu s rodnim krajem. Za tim brdima se čeznulo i na njima se spremno ginulo za čast i slobodu“. Ipak, koristeći se egzaktnim ekonomskim pokazateljima, iseljenicima je objašnjeno da je standard ljudi znatno uvećan, prije svega, preko industrijalizacije, ali i izgradnjom nove saobraćajne infrastrukture, što sve ukupno uslovljava materijalni i duhovni preobražaj NR Crne Gore.

Zadugo su u reviji „Zavičaj” preovladavali članci nastali iz pera dopisnika iz Crne Gore ili oni proizašli iz intervjua sa našim iseljenicima, koji su trebali da pruže predstavu sveukupnom iseljeništvu da su se od 1945. godine u Crnoj Gori „preobrazili” i ljudi i vrijeme. Tipičan tekst je „Preporođeni nevidbog” iz 1977. godine posvećen Bijelom Polju, koji na upečatljiv način daje sliku ovog grada, koja je vjerovatno kod mnogih iseljenika starije generacije duboko bila pohranjena u memoriji. „Teško je danas zamisliti kako je prije rata izgledao ovaj zabačeni sandžački kraj, nekadašnji nevidbog u kome su carovali bijeda i neprosvijećenost, a jedino i uporno rasla groblja. Industrije i drugih objekata nije bilo… Ali, bilo je to i – prošlo”.

Ipak, postoje razlozi zbog čega se u reviji na ovakav način insistiralo na prikazivanju stanja ne samo u Crnoj Gori nego i u ostalim republikama i pokrajinama, s obzirom da je do početka osamdesetih godina u inostranoj i javnosti na Zapadu opstajao stereotip o socijalističkoj Jugoslaviji zbog čega je bilo potrebno dokumentovati sve aspekte društvenog života, o čemu su matice iseljenika pismima uredno obavještavali naši iseljenici.

Glavna fotografija: Članovi Udruženja „Slobodna Jugoslavija” u Belgiji 1947. godine