Svaka priča o Gusinju i Gusinjanima počinje i završava podsjećanjem na najljepšu i najplemenitiju duhovnu vezu čovjeka i zavičaja. Jer, zavičaj niko ne doživljava i osjeća tako  snažno i emotivno kao Gusinjani. I kad ne žive u njemu, Gusinje živi u njima. Veže ih magijskom snagom, utiče na njihovu svijest, osjećanja i misli, obavezuje da kao u njemu, svuda gdje ih sudbina odvede – budu Gusinjani. Da! – Gusinjani! Ponosni na sebe i svoje, na životnu filozofiju izgrađenu na iskustvu i etici Čovjeka Granice i istorijskih događaja koji su određivali značaj i ulogu Gusinja.

Idealni prirodni uslovi i položaj učinili su da se nastanak naselja veže za početak civilizacije i života. Svjedoče o tome praistorijski crteži na okapini u Bradi Vezirovoj i na kamenu u Valušnici kao i neobični nazivi planina i lokaliteta – Troja, Ropojana, Romon, Vajuša, Tatarija, Kacuber, Grančar koji svojom ilirskom, grčkom, romanskom, vlaškom, slovenskom osnovom, otkrivaju ko je sve ovdje živio, ostavljajući svoje i nezamećući tuđe tragove. Ukrštale su se i prožimale civilizacije, vjere i kulture, svako je donosio nešto svoje što je vremenom postajalo zajedničko – gusinjsko. Na to podsjećaju mnogi materijalni dokazi – od ostataka rimskog vodovoda i prvog pomena naziva Guisenio u “Ljetopisu popa Dukljanina” iz 12. vijeka do Dečanskih hrisovulja i zapisa iz 15. vijeka i naselja Gusinje – “stanici na karavanskom putu Dubrovnik- Carigrad”. O Gusinju od tada sve češće pišu mnogi putopisci i pisci a čuveni francuski geograf Ami Bue, zapisuje da u njemu vlada pravi kult cvijeća; Mađar Franc Nopča, pominje neobičnu crkvu primorskog tipa na Kačaniku i grobove pokrivene velikim pločama koje narod naziva latinskim, grčkim ili vlaškim. Na Rudinicama su se do nedavno prepoznavala rudarska okna a kad su tu pronađene i razne alatke, kao i nakovanj mnogo veći i teži od drugih, stvorena je osnova da uzbudi maštu i potvrdi legende o ogromnom blagu skrivenom na tajnim mjestima.

Vremenom se umjesto karavanske stanice razvila varoš Gusinje, izgrađena planski, sa širokom, popločanom čaršijom i devet pravih ulica, objedinjenih kružnim putem, sa kulama i kućama “na boj”, fasadama ukrašenim orlamentikom, sa prostranim odajama, razbarenim vratima i rafovima punih knjiga, svjedočanstvo materijalnog bogatstva ali i zavidne kulture njihovih vlasnika.

U turskim defterima iz 1852. godine zapisano je da “Velika kasaba Gusinje ima 1500 kuća, 5 džamija i 18 vjerskih škola, jednu ruždiju (srednju školu), 300 dućana, 7 hanova, 27 kafedžinica… Gusinje je postalo važni zanatski i trgovački centar a Gusinjani čuveni trgovci. Gusinjski karavani stižu do Skadra, Drača, Kotora, Dubrovnika, Skoplja, Soluna i Stambola – donoseći raznu robu ali i priče o životu u velikim gradovima u koje su radoznali, vrijedni i bistri Gusinjani sve češće odlazili ali se i vraćali da stečeno i naučeno poklone zavičaju. Tih godina na čuveni Oktobarski vašar u Gusinje dolazio je svijet iz cijele Rumelije. Od tada je ostala priča da u svijetu nema mjesta u kojem nećete sresti nekog iz Gusinja.

Jedno vrijeme, poslije Berlinskog kongresa 1879. godine, Gusinje je bilo”glavna svjetska tema”. Oko njega je umalo došlo do svjetskog rata izazvanog interesima velikih i moćnih ili njihovom sujetom i često nevažnim razlozima, pokazujući koliko oni mogu biti uzrok sukoba i ratova. Tada je i nastala izreka: “Kad u Gusinju grmi, Stambol se ljulja”, a možda i ona druga, koju Gusinjani rado navode: “Gusinje je centar svijeta. Ko ne vjeruje – neka mjeri”.

A da se u Gusinju živjelo svjetski, u skladu sa civilizacijskim vrijednostima i da su međuvjerski i međuljudski odnosi bili na najvećem nivou, pokazuje i događaj iz 1865. godine kada je Gusinje posjetio skadarski nadbiskup Lujo Čurčija, nekadašnji Njegošev vodič po Rimu. Uglednog dostojanstvenika ispred varoši su dočekali i pozdravili mjesni glavari, župnik, pop i hodža. Svi dućani su bili zatvoreni, sokaci i čaršija vrvjeli od ljudi koji su željeli da mu iskažu dobrodošlicu. Čak su i muslimanska djeca bila uređena “kao za Barjam”. Poslije krizmanja katoličke djece i mise, nadbiskup je svratio u pojedine muslimanske i pravoslavne domove.

O dobrim međuvjerskim odnosima svjedoči i činjenica da se i danas, u istoj ulici nalaze džamija, pravoslavna i katolička crkva.

Oduševljen ljepotom Gusinja i okoline hroničar je zapisao: “Nigdje priroda nije ljepša i raskošnija nego tu gdje su Prokletije najveličanstvenije. I nigdje čovjek ne živi u saglasju i ljubavi s njom, kao tu. I nigdje mu se ona ne odužuje kao tu, darujući mu ljepotu i radost, bistrinu, snagu i zdravlje, vedrinu i upornost, oplemenjujući ga i duhovno obogaćujući. Masiv Bjeliča sa najvećim vrhovima Crne Gore, čuvene Maje, brza Vruja sa najnižom temperaturom vode u Jugoslaviji, Ali pašini izvori, vodopad Grlje i drugi dragulji čine svaki susret s njima nezaboravnim i neponovljivim doživljajem. Tako ih je doživjela i Marija Marko Debelakova, evropski poznata novinarka i alpiniskinja koja se 1934. g godine uspela na vrhove Bjeliča i o tome objavila nadahnuti zapis.

Ovo “kamerno” podsjećanje na Gusinje zaokružićemo pričom o ljubavi i sklonosti Gusinjana prema umjetnosti, posebno igri i pjesmi. Narodnih lirskih pjesama nastalih na ovom prostoru ima oko 100. A gusinjsko kolo “Alaturko” i “Igra s puškom”, uvršteni su u program mnogih folklornih ansambala. Kulturno-umjetničko društvo “Džafer Nikočević”, izvodilo ih je širom svijeta a zbog uspjeha na Jugoslovenskom festivalu u Beogradu, odmah poslije Drugog svjetskog rata, oduševljeni Beograđani su jednoj ulici dali i zadržali ime – Gusinjska.

Danas više nego ikad, veliki broj Gusinjana živi izvan Gusinja. U nekim mjestima ih je mnogo više nego u zavičaju. Kao da se potvrđuje priča da u svijetu nema mjesta u kojem nećete sresti nekog Gusinjanina. Ali, gdje god da žive, Gusinjani žele da na Ilindan, na tradicionalni sabor, dođu u Gusinje, vide se sa svojima i prijateljima, druže, raduju i vesele, pokazujući koliko poštovanjem vjekovima starog običaja i svjetkovine, vole svoje Gusinje. Pjevaće se gusinjske pjesme, igraće se gusinjsko kolo i ove kao i svih ranijih godina. Iz Gusinja će se odlaziti praćeno Bekijevom pjesmom “Oj Gusinje moje”:

                                                                        Nikada te ostavio ne bih

                                                                       Kud god pođem – ja se vraćam tebi.

Zuvdija Hodžić (Tekst za 15-to minutni film o Gusinju)