Krajem osamdesetih godina dvadesetog vijeka završava se razdoblje odnosa Crne Gore kao federativne republike Jugoslavije sa svojim iseljeništvom.

Do tada je funkcionisao sistem jugoslovenskog socijalizma u kojem su sve republike imale svoje institucije za saradnju sa dijasporom. Društveni kontakti su se odvijali preko matica iseljenika, a druge potrebe iseljenici su obavljali preko diplomatsko-konzularnih predstavništava u svijetu i državnih organa u zemlji. U Crnoj Gori su društvene i političke organizacije, republički organi, opštine, Univerzitet, sportska društva, kulturne i naučne ustanove, mediji i drugi imali razvijene odnose sa svojim partnerima u inostranstvu.

„Miting solidarnosti“ sa Srbima i Crnogorcima sa Kosova u Titogradu, avgust 1988. godine

Odnose sa iseljenicima institucionalno je njegovala Matica iseljenika Crne Gore. Njeni čelnici su često posjećivali iseljeničke klubove po svijetu, a iseljenici dolazili u Maticu iseljenika gdje su mogli dobiti potrebne informacije. Tokom višegodišnjeg rada Maticai seljenika Crne Gore je nakupila iskustva i imala relativno razvijenu infrastrukturu komuniciranja sa dijasporom.

Veoma razvijena spoljnopolitička aktivnost države i društvenih organizacija, kao i kompleksna pitanja dijaspore i građana na privremenom boravku u inostranstvu, zahtijevali su stvaranje jednog tijela koje bi analiziralo praksu, koordiniralo i usaglašavalo politiku u tim oblastima i sugeriralo izvršnim tijelima vlasti donošenje odluka. Tako su nastali republički društveni savjeti za međunarodne odnose, kao i savezni društveni savjet.

Republički društveni savjet Crne Gore za odnose sa inostranstvom je bio reprezentativno tijelo sastavljeno od predstavnika Saveza komunista, Socijalističkog saveza radnog naroda, Saveza omladine, Saveza boraca, Skupštine, Predsjedništva Republike, Izvršnog vijeća i drugih društvenih činilaca. Savjet je bio samostalna institucija samoupravnog mehanizma. Rukovodioci tog tijela su se birali usaglašavanjem na tijelima konstituenata.

Protesti pred Skupštinom, oktobar 1988.

Prvi predsjednik bio je ambasador dr Sulejman Redžepagić, zatim ambasador Đorđe Vukmanović i na kraju Marko Špadijer, bivši član Predsjedništva CK SK CG.

Savjet je raspravljao o nizu veoma značajnih tema od važnosti za spoljnopolitički položaj Crne Gore (odnosi sa susjedima, iseljenici i radnici na privremenom radu u inostranstvu…) i participirao u radu saveznog savjeta.

U trenutku kad se moglo očekivati da zaživi ovaj mehanizam svestranog i produktivnijeg odnosa sa svijetom, došlo je do urušavanja sistema, raspada države i institucija koje su do tada postojale.

Pad Berlinskog zida, promjenu društvenog poretka i događaje koji su temeljno izmijenile prilike u svijetu i Jugoslaviji, Crna Gora je dočekala nespremno. Populistički mitinzi „događanja naroda” organizovano su se obrušili na Crnu Goru i prisilili njeno rukovodstvo, optuženo za antisrpstvo, da u januaru 1989. godine podnese ostavku. Na vlast su došli kadrovi odani srpskom lideru Slobodanu Miloševiću i njegovoj ratnoj politici.

Na prvim višestranačkim izborima 1990. godine u vrijeme raspada federativne Jugoslavije, Crna Gora je svoju sudbinu vezala za Srbiju. Na brzinu organizovan referendum i „žabljački“ Ustav 1992. godine, ozakonili su dvočlanu državnu zajednicu i utemeljili srpski nacionalizam kao vladajuću ideologiju. Nastupile su godine rata u okruženju. Izolacija nametnuta od  međunarodne zajednice, bankrot ekonomije, hiperinflacija i mnoge nedaće prate Crnu Goru. Siromašna i u svemu zavisna, bila je prinuđena da opstanak obezbjeđuje švercom i drugim nelegalnim poslovima.

Prvi višestranački izbori 1990. godine

Na političku i društvenu scenu stupa opozicioni front. Već sazrela nacionalna, antiratna i demokratska svijest, naročito među intelektualcima i omladinom, ispoljila se u Crnoj Gori kroz osnivanje političkih partija, medija i organizacija koje se ne mire sa službenom politikom. Međutim, sve one koji se zalažu za mir, samopoštovanje Crne Gore i za artikulaciju njenih nacionalnih interesa, vladajuće prosrpske snage tretiraju ne kao političke protivnike već kao “domaće izdajnike” i na svaki način nastoje da ih onemoguće.

Nasilna smjena vlasti putem tzv. antibirokratske revolucije i poredak tada uspostavljeni doveli su Crnu Goru do prekida veza sa svijetom, pa dobrim dijelom i sa dijasporom.

Uslijedila je masovna emigracija mlađih generacija koje su bježale od rata i nesnošljivih uslova života. Vojni obaveznici su se sklanjali kod prijatelja ili rodbine u evropskim zemljama kako bi izbjegli vojni poziv. Izbjeglice su prošle traume prilagođavanja na novu sredinu. Jedni su ostajali kraće ili duže po državama zapadne Evrope, a neki su dospjeli, često i ilegalno, do Amerike, Kanade i Australije. Radili su najčešće „na crno” razne poslove i pokušali da dođu do „zelene karte”. Neki su se kasnije vratili u zemlju, a mnogi su se odali kriminalu.

Među Crnogorcima su bili naročito brojni tzv. „šaneri”, sitni lopovi odjevnih predmeta i nakita.

Zaokupljeni problemima gole egzistencije, emigranti iz Crne Gore bili su rasuti i neorganizovani. Stari klubovi iseljenika formirani po jugoslovenskoj matrici, u kojima su bili i Crnogorci, lako su potpadali pod propagandu za očuvanje Jugoslavije.

Osnivanje Liberalnog saveza Crne Gore

Raspad Jugoslavije je pratila široka četnička propaganda u kojoj je prednjačilo sveštenstvo Srpske pravoslavne crkve. To je uslovilo širenje šovinističkog raspoloženja među Srbima u Americi, čemu je podlegao i dio crnogorskog iseljeništva. Na susretu crnogorskih iseljenika u Detroitu 1987. godine, koje je organizovalo Američko-crnogorsko kulturno-prosvjetno društvo „Lovćen”, se klicalo srpstvu i Kosovu i sakupljali prilozi za Srpsku pravoslavnu crkvu.

U uslovima sve veće konfuzije, nastale kao posljedica događaja u zemlji, nastavljena je praksa održavanja susreta crnogorskih iseljenika iz Amerike i Kanade.

Glavna fotografija: Prvi višestranački izbori 1990. godine