Veze i odnosi između Crne Gore (Zete), njenog stanovništva Osmanskog carstva (u narodu poznatog kao Tursko carstvo ili Turska) počinju od kada se ta moćna sila pojavila na njenim granicama krajem 14. vijeka, u doba Balšića, i traju, uz česte sukobe, borbe, ratove i rijetke mirne periode, narodnih šest stoljeća, sve do kraja njegovog postojanja (1922) i nezavisne međunarodno priznate crnogorske kraljevine (1918).

Nakon raspada velike imperije nastala je Republika Turska, dok je Crna Gora od tada prošla kroz više državnih oblika postojanja u jugoslovenskom periodu, sve do 2006. kada je opet poslata nezavisna i međunarodno priznata država.

Kad je pala pod osmansku vlast, od sredine do kraja 15. vijeka, teritorija Crne Gore je bila podijeljena na četiri oblasti: tzv. Podlovćensku Crnu Goru; Sedmoro brda; tzv Crnogorsku Hercegovinu i Crnogorsko primorje.

Podlovćenska Crna Gora (popularno zvana Stara Crna Gora) je u 16. vijeku bila, u početku, podijeljena na sedam nahija: Lješansku, Župu Malonšići, Pješivce, Cetinje, Katunsku (koja je nastala diobom nahije Pješivci), Riječku i Crmničku. Međutim, krajem toga istog vijeka Bjelopavlići su Malonšiće uništili ili primorali na iseljavanje. Cetinje i Pješivci su se u 17. i 18. vijeku spojili u Katunsku nahiju. Krajem 18. vijeka slobodna Podlovćenska Crna Gora imala je četiri nahije: Katunsku (koju su sačinjavala plemena – Čevo, Cuce, Bjelice, Ćeklići, Njeguši, Cetinje, Bajice, Pješivci, Komani i Zagarač), Riječku (Ceklin, Kosijeri, Dobrsko Selo i Ljubotinj), Crmničku (Podgor, Brčeli, Dupilo, Gluhi Do, Sotonići, Limljani, Boljevići) i Lješansku nahiju (Gornju i Donju).

U Sedmoro brda su spadali: Bjelopavlići, Piperi, Kuči, Bratonožići, Rovca, Morača i Vasojevići. Poslije bitaka na Martinićima i Kučima, krajem 18. vijeka, Bjelopavlići i Piperi su se ujedinili sa slobodnom Crnom Gorom a dvadesetak godina kasnije Morača i Rovca, dok su ostala Brda ušla u sastav crnogorske države u vrijeme knjaza Danila i knjaza/kralja Nikole.

Jasnoće radi, tzv. Crnogorsku Hercegovinu činili su: Nikšići, Riđani – Grahovljani, Banjani, Pivljani i Drobnjaci, a nešto kasnije Šaranci i Uskoci, koji su u sastav Crne Gore ušli u 19. vijeku.

Što se tiče Crnogorskog primorja, ono je bilo podijeljeno između Mletačke republike (Kotor, Grbalj, Budva, Paštrovići, a kasnije Herceg Novi i Risan) i Osmanskog carstva (Bar i Ulcinj od 1571, a jedno vrijeme Risan i Herceg Novi do 1687).

Naravno, osmanska vlast se u navedenim i drugim oblastima današnje Crne Gore razlikovala po odnosu prema hrišćanskom stanovništvu, po povlasticama i stepenu njegove unutrašnje i spoljašnje autonomije.

Podlovćenska Crna Gora je od početka imala najveće povlastice, koje su često dovođene u pitanje, što je izazivalo otpor stanovništva pa često bune i ustanke… Iako je podlovćenska Crna Gora pripojena Skadarskom sandžaku, sa statusom sultanovog hasa, ona je sačuvala taj značajni stepen autonomije.

U odbrani od naturanja turskih nameta i poreza mimo filurije i stečenih privilegija i autonomije, cijeli 16. i 17. vijek pod turskom vlašću obilježeni su bunama i otporima, koji su u krvi ugušivani, nakon čega bi uslijedila masovna iseljavanja. Tako je bilo i nakon austrijsko-turskog rata (1593-1606), kada su se crnogorska, brdska i hercegovačka plemena pokrenula na oslobodilačku borbu, uz oslanjanje na Mletačku Republiku. Tada je ugušen ustanak nikšićkog vojvode Grdana (1597-1612), koji je u krvi ugušen, nakon čega je došlo do razure i iseljavanja Nikšića i Trebješana. Na čelu oslobodilačke borbe bili su crnogorski mitropoliti i vladike iz raznih plemena a kasnije iz kuće Petrovića do 1851, kada je Crna Gora proglašena za kneževinu, a 1910. za kraljevinu.

Istorija iseljavanja stanovništva sa prostora današnje Crne Gore na teritoriju Osmanskog carstva je vrlo složena i delikatna, sa dosta dilema i kontroverzi, kao što je već ranije konstatovano. Iseljavanja u Otomansku carevinu, u crnogorsko bliže ili dalje okruženje ili odlazak na zaradu u Carigrad i druga mjesta imperije, koja se prostirala na tri kontinenta (Evropu, Aziju i Afriku), uzrokovali su različiti faktori – prirodni i društveni. Od prirodnih su najviše uticali sušne, kišne i nerodne godine, strah od gladi i epidemija bolesti i drugi, a od društvenih – turski napadi na Crnu Goru, na njena plemena i pojedine krajeve, pohodi i kaznene ekspedicije nakon pobuna, ustanaka, neplaćanja poreza, zatim razni drugi turski zulumi nad hrišćanskim stanovništvom, nasrtaji na imovinu, vješanje, ubijanje i sječe glavara i običnih građana, nasrtaji na život i dostojan-stvo podanika i slobodnih ljudi, otmice žena i đevojaka, strah od prisilne islamizacije, nepodnošljivi uslovi života, očaj i beznađe, strah od krvne osvete i ugrožavanja garantovanih prava, privilegija i autonomije.

Tako je bilo manje-više već od sredine 15. vijeka pa nadalje. Migratorna kretanja na prostoru današnje Crne Gore u osmansko doba bila su stalna, nekad masovnija a nekad manje masovna. Stanovništvo se selilo iz jednog kraja današnje Crne Gore u drugi, u bliže ili dalje njeno okruženje. Iseljavanja su tekla izvan granica Crne Gore na tursku teritoriju u različitim periodima iz raznih krajeva. Migracije se nijesu odvijale jednovremeno u svim krajevima Crne Gore, iseljavanja izvan nje takođe.

Stanovnici iz Crnogorskih nahija i plemena su se iseljavali u bliže ili dalje okruženje radi naseljenja, što su pokazala etnografska istraživanja. Dosta pouzdano se zna kad, kako i zbog čega se iseljavalo stanovništvo iz pojedinih plemena, a često se navodi broj iseljenika i mjesto ili kraj u kome su se naselile manje ili veće grupe ili porodice. Mada neka iseljavanja i naseljavanja nijesu dovoljno izučena. Ta iseljavanja je teško pratiti do kraja 16. vijeka, iako ih je dosta bilo.

Među prvim iseljenicima u Osmansko carstvo, ako ne i prvi, bio je Staniša-Stanko Crnojević koji je 1485. godine, svojom voljom ili u dogovoru sa ocem Ivanom, pošao u Carigrad, na školovanje ili kao talac. Nakon nekolike godine, zajedno sa svojom pratnjom, prešao je na islam i dobio ime Skenderbeg.

Sultan ga je kasnije, 1514. godine, postavio za skadarskog sandžak-bega i Crnu Goru izdvojio kao posebnu oblast – Crnogorski sandžak, koji je po njemu nazivan Skenderija.

Prema nekim podacima jedna od poznatijih ličnosti turske carevine bio je Ahmed-Herceg ogli paša ili Hercogli paša s početka 16. vijeka. Smatra se da je navodno riječ o Stevanu, sinu Hercega Šćepana Kosače i bratu Vlatkovom. Mustafa vezir iz 16. vijeka je, po nekim podacima, navodno Maksim Crnojević.

Karta Stare Crne Gore sa plemenskom podjelom

Petar Zeno u svome izvještaju od 1524. godine piše da je taj Mustafa iz Crne Gore, a da je njegova majka, prva žena sultana Sulejmana, bila Crnogorka. Takođe se zna i da je Đurđe Crnojević, posljednji gospodar slobodne Crne Gore, na putu za Carigrad da od sultana izdejstvuje da mu vrati Crnu Goru, bio uhapšen i interniran u Anadoliju, đe je umro kao „tužni izgnanik“.

Početkom 17. vijeka, u vrijeme ustanka vojvode Grdana doseljavanjem muslimana iz Herceg Novog i Risna u Nikšićko polje i prve razure plemena Nikšići i Trebješani iselila su se cijela bratstva iz nikšićkog kraja u razne krajeve.

Pominje se takođe da je 1570. godine Gazi-Furali-beg, porijeklom iz Pipera, preselio u okolinu Tuzle 15 piperskih porodica. U Nikšić i njegovo bliže okruženje „uskakale“ su pojedine crnogorske porodice i pojedinci, naročito iz plemena Katunske nahije (Cuce, Čevljani i Pješivci), ali i iz brdskih plemena, najviše iz ekonomskih razloga i straha od krvne osvete. U zapadnom dijelu Nikšićkog polja postojale su mahale Pipera i Kuča i drugih.

Posebno je zanimljivo da se u vrijeme Morejskog rata (1684-1699) odmetnulo od turskih vlasti 800 porodica iz Kolašina i Morače da bi pomogli Nikšićanima u borbi protiv Turaka, od čega se izvjestan broj tamo naselio. Broj doseljenih porodica u Nikšić se vremenom povećavao. Prema nekim podacima u početku 19. vijeka u ovome gradu i njegovom podgrađu bilo je oko 80 domova crnogorskih uskoka. Taj broj se sve više povećavao do njegovog oslobođenja 1877. godine. Tada je uslijedilo masovno iseljavanje muslimanskog stanovništva a useljavanje Crnogoraca, najviše iz Katunske nahije, ali i iz drugih crnogorskih plemena.

Pored Nikšića, Crnogorci su zbog straha od krvne osvete i drugih razloga uskakali i u druge gradove pod otomanskom vlašću – Spuž, Podgoricu, Kolašin, Skadar – primali islam i za stalno ostajali.

Takođe, u drugoj polovini 18. vijeka stanovnici iz crnogorskih brdskih plemena naseljavali su Ibarski Kolašin, o čemu svjedoči 48 rodova crnogorskog porijekla (između 1763. i1i 1767). Zna se da su tamo u to vrijeme prisilno naseljeni Bjelopavlići, kao čivčije, pošto je zemljište bilo opustjelo.

Grahovljani i Golijani su naseljevani u 16. i 17. vijeku u Dabarskom Polju, Kuči oko Nevesinja i Grahova, a Bjelopavlići u okolinu Mostarskog blata. U martu 1700. oko 750 duša iz Drobnjaka naselilo se u Korjenićima i Petrovićima, dok su se Cuce i Bjelice poslije 1760. doseljavale u istočnu Hercegovinu.

Zbog crnogorskih četovanja i napada na turske karavane na putevima Podgorica – Nikšić i Grahovo – Risan, pogotovo na početku 18. vijeka, Porta se 1709. odlučila na prisilno raseljavanje Crne Gore. Ta namjera je bila dijelom sprovedena u djelo prilikom napada Numan-paše Ćiprilića na Crnu Goru 1714. godine. Po nekim podacima 300 a po drugima između dvije do četiri hiljade Crnogoraca bilo je tada zarobljeno i odvedeno u Bosnu. Većinom su naseljeni na Glasincu i oko Vlasenice, što je potvrđeno etnografskim ispitivanjima. Raseljeno stanovništvo je bilo iz Cuca, Bjelica, Ćeklića, Pješivaca i Bjelopavlića, a ono koje je došlokasnije bilo je porijeklom iz Pive, Drobnjaka, Banjana, i okoline Nikšića.

Otomanske vlasti, naročito poslije većih sukoba i drugih razloga, nastojale su da i dalje prisilno iseljavaju Crnogorce. Prema jednom izvještaju kotorskog providura, posebnom tačkom sultanovog fermana, proglašenog uoči napada na Crnu Goru, 1756, bilo je naređeno da se iz Crne Gore „dignu i u druge krajeve presele najgori od Crnogoraca i da se u njoj podigne jedna mala tvrđava, pomoću koje je trebalo da se obezbijedi slobodan prolaz karavana, mada se i tada sumnjalo u pun uspjeh ove zamisli“. Pretpostavlja se da su Crnogorci i dalje nasilno naseljavani u istočnu i sjeverozapadnu Bosnu (iz Nikšićke Župe i Vražegrmaca). Zna se da je 1768. iz Bjelopavlića u Bosnu nasilno preseljeno 170 duša. U 18. vijeku, pod osmanskom vlašću stanovnici iz Crne Gore su naseljavani u Sarajevskom polju, na Glasincu, u Birču, Spreči, Usori, Posavini i srednjem Punju. Stočari iz crnogorskih Brda gonili su u sjevernu Bosnu velika stada ovaca radi zimovanja i prezime, a u proljeće se vraćali.

Težnja crnogorskih vladika za proširenje teritorije stalno je bila prisutna. U tom pogledu vodila se oružana i diplomatska borba. Ali pošto je to bilo teško ostvarljivo porodice su se same selile ili zbog turskog nasilja i drugih zuluma. Tako se nakon razura Trebjese, kod Nikšića, 1792. godine preselilo oko 200 porodica u Moraču. Nakon crnogorskih pobjeda na Martinićima i Krusima uslijedile su takođe migracije stanovništva. Piperski prvak Savić Radojev je 1799. sa 500 Pipera potukao Turke na Lukavici, zarobio veliki plijen (ovce, konje i volove), i obezbijedio planinu za katun svome plemenu. Stanovništvo se na prostoru Crne Gore stalno množilo a zemljište ostajalo isto, tako da je proširenje granica ili iseljavanje bio izlaz za opstanak velikog dijela stanovništva.

Oko 1810. stanovništvo se, zbog prenaseljenosti i krvne osvete, kretalo prema bližim mjestima na turskoj teritoriji (Zagorani u Mrkojeviće, Kuči i Piperi u Nikšić).

U vrijeme Petra II vođena je borba za prisajedinjenje Zete Crnoj Gori, diplomatski ili oružano. Njegoš je od ruske vlade tražio 1837. da od Porte izdejstvuje da se Zeta ustupi Crnoj Gori, za koju je to bilo životno pitanje. Ali od toga nije bilo ništa. Takođe, tražio je da i Grahovo pripadne Crnoj Gori, pošto je ranije bilo crnogorsko. Ali to nije smetalo Crnogorcima da uskaču u Grahovo i njegovu okolinu i naseljavaju se. Tako je, na taj način, Crnoj Gori bilo prisajedinjeno 13 grahovskih sela. Takođe, Crnogorci su prigrabili njive u okolini Spuža i „obrađivali pred očima turskih vlasnika“. Videći muke svoga sve siromašnijeg naroda, Njegoš je u maju 1844. pisao Osman-paši Skopljaku: … „makni mi se iz toga školja da se povrate u njem ovi 20 siromaha da naprave po jednu kolibu, i štogod usiju i ulove da se hrane, da ne dosađuju nekijema Crnogorcima i meni na kapiju“.

Osim čestih turskih zuluma, na iseljavanje je uticala i krvna osveta. Od turskih zuluma se iseljavalo u Srbiju i druge krajeve, a krvne osvete uglavnom u Tursku. Veliki sukobi među pojedinim bratstvima i plemenima uslovljavali su iseljavanje upravo na tursku teritoriju, kako pojedinaca, tako i porodica, pa i čitavih bratstava. Turska vlast ih je prihvatala i davala naseljenje. Vladika Petar I je ukazivao na pogubnost međuplemenskih svađa i krvne osvete.

Etnografska istraživanja crnogorskih plemena, nahija i oblasti, pa i sela, ukazuju da je iseljavanja na prostore pod turskom vlašću bilo stalno, sve do balkanskih ratova: iseljavali su se Kuči, Piperi, Bjelopavlići, Rovčani, Moračani, stanovnici četiri nahije i drugih krajeva u Hercegovački, Novopazarski i Skadarski Sandžak kao i u druge krajeve pod otomanskom vlašću, bliže i udaljenije.

Crnogorci su se oko 1865. naseljavali, sa doseljenicima iz drugih sandžaka, na područje Bosanskog Broda „do ušća Une u Savu“. Ugrenovići i Riđani su se 1877, uoči oslobođenja Nikšića, naselili na Glasincu i drugim mjestima. U Bosnu su se u to vrijeme i dalje naseljavale porodice iz Crne Gore, tražeći bolje uslove za život. Po arhivskim podacima 1859. jedna porodica iz Jezera se doselila u Rogaticu, a 1866. u Bosnu je pošlo 14 porodica iz drugih krajeva, 1867. – 33,1872. – 5, 1873. – 6, svega 58. Ta iseljavanja su se nastavljala sve do 1878, kada su Bosna i Hercegovina odlukama Berlinskog kongresa pripale Austrougarskoj. Do tada se na Glasincu naselilo „11 rodova iz Crne Gore sa 84 doma“.

Iseljavanja iz Crne Gore bilo je i u Metohiju. Jovan Cvijić navodi da se 1860. u tu oblast iz Crne Gore doselilo više porodica, uglavnom zbog krvne osvete, što dalje odosvetničke ruke („iz Vasojevića 17 porodica, iz Šekulara 9, iz Kuča 8, iz Morače 6, iz Crne Gore uopšte 17“), ukupno 57 porodica.

Slični razlozi rukovodili su crnogorskostanovništvo da prelazi tadašnju crnogorsku granicu i naseljava se u skadarskoj oblasti, kako iz ekonomskih razloga tako i zbog krvne osvete. Oblast oko Skadra Crnogorci su odavno naseljavali. Tamo su, recimo, ne svojom voljom, iselili Kadići iz Bjelopavlića nakon ubistva knjaza Danila 1860. godine. Iz Martinića su, usljed posljedica rata 1862. stanovnici od velike nevolje i siromaštva dolazili u Skadar radi zarade.

Porta je, zbog brojnosti crnogorskih doseljenika i pečalbara na zaradu predlagala osnivanje crnogorske kolonije u okolini Skadra (u Vraki). Porodicama iz Vranjine (njih oko 150, koji su teško živjeli) bilo je dozvoljeno da u okolini Skadra obrađuju zemlju, i to veće količine, ali pod određenim uslovima.

No i pored svih teškoća u kojima je živjelo crnogorsko stanovništvo u ovome periodu, ipak nije došlo do naseljavanja porodica na turskoj teritoriji, iako je tamo već bilo dosta crnogorskih naseljenika, najviše iz bojazni da bi bili primorani da prime tursko državljanstvo, što za Crnu Goru ne bi bilo ni dobro ni dostojanstveno pošto se borila za priznanje svoje nezavisnosti.

Prema pasoškim knjigama, u Albaniju, pod osmanskom vlašću, uselilo se od 1866. do 1873. samo 6 Crnogoraca sa porodicama, ali je vjerovatno bilo i ilegalnih prelazaka. Činjenica da je 1872. godine u Skadru bio veliki broj Crnogoraca, o čijem položaju je brinula crnogorska vlast.

Prema nepotpunim pasoškim knjigama u Tursku se, vjerovatno u krajeve bliže Crnoj Gori, ne računajući one koji su odlazili na zaradu u Carigrad, uselilo 1866. – 78 porodica, od 1867. do 1878.godine – 88 porodica.

Glavna slika: Crnogorci u Skadru